1-موقعیت طبیعی ( شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله‌خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد از نظر طبیعی میتوان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثرا جوان و متعلق یه دوره سوم زمین شناسی میباشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد . از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثرا بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین انها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد . علاوه بر آن کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد . لازم بذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی میدهد .
2- موقعیت فعلی:
آب انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراهای  بین راهی احداث می شده است .
آب انبار اسماعیل خان که همچون سایر این آثار در گذشته های نه چندان دور جهت تامین آب آشامیدنی مردم بوده به لحاظ مکانی در کوچه «‌خواجه ها » و در غرب « مسجد خواجه ها »واقع می باشد

3-شماره پلاک ثبتی اثر (بنا):

4-تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر:
آب انبار اسماعیل خان به لحاظ تاریخی از بناهای دوره قاجار یه محسوب می گردد . بانی و واقف آن
 « اسماعیل خان » بوده و به « آب انبار غیناب » مشهور است .
5-سوابق پژوهشی اثر ( شناسایی، بررسی، گمانه‌زنی، حفاری و ...):

6-نوع و توضیحات مالکیت اثر:  
از آنجائیکه آب‌انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می‌شده‌اند وقفی می‌باشند.
7-اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: ( حریم پیشنهادی)
تا کنون در خصوص بنا و حریم آن اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است و چه بسا در جوار مخزن آب‌انبار بنایی جدید برپا شده است.
8-ویژگی اثر:

9-مشخصات اثر:
الف- تپه

ب- بنا ( تزئینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و...)
آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستا ها یک یا چند آب انبار وجود داشته است . از آنجایی که به لحاظ نقشه و ساختار آ ب انبارها مشابه می باشند می توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب انبار ها شامل :

1- فضای ورودی     2- راه پله     3- پا شیر      4- بادگیر و هواکش    5- منبع ذخیره آب      6- پوشش منبع  می باشند .
فضای ورودی آب انبار اسماعیل خان همچون سایر نمونه های موجود در بیرجند بصورت ساده و دارای تزئینات آجر خفته وراسته می باشد.قوس سردر ورودی آب انبار از نوع جناغی است. بعداز فضای ورودی پلکانهای آب انبارواقع شده که در طرفین فضای ورودی راه پله سکوهایی جهت نشستن واستراحت کردن تهیه شده است.  راه پله عموما مجاور ویا عمود بر یکی از سطوح مخزن بوده واز سطح روی زمین شروع شده و تا پا شیر امتداد یافته است . این آب انبار حدودا دارای 30پله است. در انتهای راه پله فضایی به عنوان پا شیر موجود است که آخرین بخش معماری فضای داخلی آب انبار محسوب می شود. در این فضا یک یا چند شیر آب از جنس برنج جهت برداشتن آب تهیه شده است . شیر آب، آب انبار را معمولا یک متر بالاتر از کف مخزن قرار می دادند تا رسوبات واملاح ته نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود. پوشش سقف بصورت گهواره ای بوده وتا پا شیر ادامه دارد . سقف فضای پا شیر ساده وبصورت ضربی میباشد. مخزن آب انبار در کلیه اقلیم هاومناطق مختلف ایران در داخل زمین احداث می شده است زیرا خاک دیوار اطراف مخزن باعث استحکام ومقاومت آن در برابر فشار ونیروی جانبی آب درون ان میشود در عمق قرار گرفتن مخزن از صرف نیروی اضافی جهت انتقال اب به داخل مخزن جلوگیری می کند . زیرا براحتی و بطور طبیعی می توان آب نهر یا قنات را بر روی آن سوار کرد. همچنین هر چه به عمق بیشتری از زمین داخل می شویم نوسان درجه حرارت کمتر شده و در نتیجه آب ، آب انبار همچون آب چاه ، در زمستان یخ نمی زند و در تابستان خنک و گوارا می باشد که برای آشامیدن مزیت بسیار خوبی بوده است. مخزن آب انبار اسماعیل خان که به صورت استوانه ای است نیز از این امر مستثنی نبوده ، پوشش منبع که احتمالاً بصورت گنبدی دورچین بوده هم اکنون تخریب شده و اثری از آن باقی نیست آب بدون هیچ تغییری برجای مانده است.
فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نبوده و دارای دریچه ای جهت تهویه هوا و سرد ماندن آب بوده است.
مصالح بکاررفته در این آب انبار : آجر، آهک ،گچ و ساروج می باشد.
10-نوع بهره‌برداری اثر ( قبلی، فعلی، پیشنهادی):
با توجه به گسترش و توسعه خدمات و تسهیلات و وجود سیستم لوله کشی شهری این آب انبار به حالت بلا استفاده باقی ماند و فضای داخلی آن مبدل به زباله دانی شده است.
11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
در خصوص این بنا هیچ گونه اقدام خاصی صورت نگرفته است.
12-توضیح تعمیرات گذشته اثر (بنا):

13-شرح وضعیت موجود، خطر پذیری و آسیبهای وارده ( اگر آسیبی دیده است):

14-توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از آنجایی که آب ، آب انبارها توسط نهرها ، قناتها یا مسیل ها در مواقع بارندگی تامین می شده مساله بهداشتی بودن آب حائز اهمیت است. اما همان طور که می دانیم این آب کاملاً بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است. دلایل این امر عبارتند از :
1ـ در آب انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبهای غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته اند بنابراین در این آب از بین می رفته اند.
2ـ به واسطه جاذبه زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شدند و همچنین بر روی آب ، نمک و آهک می ریختند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد. بنابرایت تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است.
15-ذکر منابع و مآخذ گزارش :
اسناد اداره اوقاف جهت استخراج تاریخچه بنا

در داخل روستای امیرآباد در فاصله حدود 5 کیلومتری غرب بیرجند ، آب انباری در داخل روستا قرار دارد. این بنا در نزدیکی باغ وعمارت امیرآباد بنا شده و با توجه به موقعیت قرارگیری علاوه بر استفاده  اهالی روستا توسط مسافرینی که مسیر بیرجند به خوسف و بالعکس را طی می کرده اند نیز مورد استفاده واقع می شده است . این بنا تماما از آجر ساخته شده و دارای عناصری همچون ورودی ، پلکان ، مخزن و پوشش مخزن می باشد . سردر ورودی دارای طاق جناغی است . دو طرف سردر تزئینات آجر کاری بصورت هندسی کار شده است . در سردر ورودی محلی که سنگ لوح در آن قرار داشته نیز دیده می شود که البته خود سنگ ازاین محل برداشته شده پس از ورودی بلافاصله پلکان بنا قرار دارد که  ارتباط میان ورودی و پاشیر را برقرار می کرده است . پوشش قسمت پلکان با آجر و بصورت طاق آهنگ می باشد. مخزن و پوشش مخزن بخش دیگر بنا است مخزن به صورت استوانه ای و پوشش آن نیز با آجر و بصورت گنبدی اجرا شده است با توجه به موقعیت مکانی و ارتباطی که با باغ و عمارت امیرآباد داشته است ،از بناهای دوران قاجار بشمار می رود .

موقعیت طبیعی :
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع شده است . از نظر طبیعی این شهرستان در محاصره کویرهای خشک واقع شده . ارتفاعات شهرستان شامل چندین رشته کوه می شود که مرتفع ترین نقطه معروف به قله (بنه در ) با ارتفاع2787 متر از سطح دریای آزاد ، در رشته کوه مومن آباد قرار گرفته است .
از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های منطقه بر اثر فعالیت گسلها روی می دهد .

موقعیت اثر :
آب انبار امیرآباد در داخل روستای امیرآباد  از روستاهای بخش مرکزی بیرجند و در فاصله حدود 5 کیلومتری غرب بیرجند ، قرار دارد.

تاریخچه :
این بنا با توجه به موقعیت مکانی و ارتباطی که با باغ و عمارت امیرآباد داشته است ،از بناهای دوران قاجار بشمار می رود .

مشخصات اثر :
این بنا در نزدیکی باغ وعمارت امیرآباد بنا شده و با توجه به موقعیت قرارگیری علاوه بر استفاده  اهالی روستا توسط مسافرینی که مسیر بیرجند به خوسف و بالعکس را طی می کرده اند نیز مورد استفاده واقع می شده است . این بنا تماما از آجر ساخته شده و دارای عناصری همچون ورودی ، پلکان ، مخزن و پوشش مخزن می باشد . سردر ورودی دارای طاق جناغی است . دو طرف سردر تزئینات آجر کاری بصورت هندسی کار شده است . در سردر ورودی محلی که سنگ لوح در آن قرار داشته نیز دیده می شود که البته خود سنگ ازاین محل برداشته شده پس از ورودی بلافاصله پلکان بنا قرار دارد که  ارتباط میان ورودی و پاشیر را برقرار می کرده است . پوشش قسمت پلکان با آجر و بصورت طاق آهنگ می باشد. مخزن و پوشش مخزن بخش دیگر بنا است مخزن به صورت استوانه ای و پوشش آن نیز با آجر و بصورت گنبدی اجرا شده است.

تزئینات :
دو طرف سردر تزئینات آجر کاری بصورت هندسی کار شده است .

مالکیت :
این بنا وقفی می باشد .

موقعیت طبیعی :
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع شده است . از نظر طبیعی این شهرستان در محاصره کویرهای خشک واقع شده . ارتفاعات شهرستان شامل چندین رشته کوه می شود که مرتفع ترین نقطه معروف به قله (بنه در ) با ارتفاع2787 متر از سطح دریای آزاد ، در رشته کوه مومن آباد قرار گرفته است .
از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های منطقه بر اثر فعالیت گسلها روی می دهد .

موقعیت اثر :
آب انبار بجد در داخل روستای بجد واقع شده است . این بنای تاریخی در موقعیت جغرافیایی 59 درجه و19 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی و 32 درجه و 50 دقیقه و 20 ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است .

تاریخچه :
این بنا متعلق به دوره قاجاریه است .

مشخصات اثر :
در داخل روستای بجد آب انباری وجود دارد که شامل ورودی ، پلکان ، پاشیر ، مخزن و وپشش مخزن می باشد .
ورودی بنا در جبهه جنوب شرق آن قرار دارد . راهیابی به مخزن آب انبار از طریق یک رشته پلکان با 13 پله امکانپذیر است عرض راهرو5/1 متر می باشد.مخزن آب انبار به شکل دایره و به قطر 8 متر می باشد. در جبهه جنوبی مخزن ، در گاهی وجود دارد که با چند پلکان به خارج راه دارد . هدف از تعبیه این در گاه این است که در مواقعی که کف مخزن از رسوبات انباشته می شود ، از این طریق امکان تخلیه رسوبات وجود داشته باشد. پوشش مخزن با خشت وبصورت گنبدی به ارتفاع حدود 7 متر از پایه گنبد می باشد. این بنا متعلق به دوران قاجار است.

تزئینات :
این بنا فاقد تزئین می باشد .

مالکیت :
این بنا وقفی می باشد .

1-موقعیت طبیعی ( شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله‌خیزی):
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می‌گذرد از نظر طبیعی می‌توان گفت این شهرستان تقریباً در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته و بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین‌شناسی می‌باشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره ) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می‌باشد از نظر مشخصات تکنونیکی زلزله‌های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می‌گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می‌گردد. علاوه بر آن در کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو ( گل ) و شهرستانک امتداد می‌یابد. لازم به ذکراست که بیشتر زلزله‌های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی می‌دهد.
2-موقعیت فعلی:
آب‌انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراهای بین راهی احداث می‌شده است. آ‘‌انبار « جناب شیخ» که همچون سایر نمونه‌های موجود در شهر جهت تأمین آب آشامیدنی مردم مورد استفاده بوده به لحاظ مکانی در ضلع جنوبی کوچه شهید خزاعی، جنب حسینیه گود واقع می‌باشد.
3-شماره پلاک ثبتی اثر (بنا):

4-تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر:
آب‌انبار « جناب شیخ» به لحاظ تاریخ متعلق به دوره قاجار می‌باشد. متولی آن مرحوم « آقا شیخ مهدی مجتهد» ( شیخ مهدی حاجی حسین ) معروف به « جناب شیخ» بوده است. این آب‌انبار به « جناب شیخ» مشهور است.
5-سوابق پژوهشی اثر ( شناسایی، بررسی، گمانه‌زنی، حفاری و ...):

6-نوع و توضیحات مالکیت اثر: 
از آنجایی که آب‌انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می‌شده‌اند وقفی می‌باشند.
7-اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: ( حریم پیشنهادی)
از این آب‌انبار تنها مخزن ذخیره آب باقی مانده که آن نیز در حال تخریب شدن می‌باشد. اما جهت جلوگیری از این امر هیچگونه اقدامی صورت نگرفته است. در رابطه با حریم بنا هیچ گونه اقدام خاصی از سوی سازمان میراث فرهنگی صورت نگرفته است.

8-ویژگی اثر:

9-مشخصات اثر:
الف- تپه

ب- بنا ( تزئینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و...)
آب‌انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب‌انبار وجود داشته است. از آنجائیکه به لحاظ نقشه و ساختار، آب‌انبارها مشابه می‌باشند می‌توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب‌انبارها شامل : 1- فضای ورودی 2- راه‌پله  3- پاشیر 4- بادگیر و هواکش 5- منبع ذخیره آب 6- پوشش منبع می‌باشند.
از این آب‌انبار تنها مخزن ذخیره آب سالم برجای مانده اما با توجه به یکسان بودن ساختار این بناها، دارای فضای ورودی و سردری با قوس جناغی بوده و پلکان آن از سطح زمین شروع می‌شده و تا پاشیر ادامه داشته است پاشیر که به عنوان آخرین بخش فضای معماری داخلی آب‌انبار محصوب می‌شود دارای یک یا چند شیر روسی از جنس برنج بوده که حدود یک متر بالاتر از کف مخزن قرار داشته، تا رسوبات و املاح ته‌نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود.
بر طبق گفته یکی از معتمدین محل، راه‌پله این آب‌انبار دارای پاگرد بسیار زیبایی بوده است. مخزن این آب‌انبار همچون سایر آب‌انبارها به دلیل استحکام و مقاومت در برابر فشار و نیروی جانبی آن، کاهش نوسان درجه حرارت، یخ نزدن آب در زمستان و خنک بودن آن در تابستان در داخل زمین احداث شده است. این در عمق قرار گرفتن مخزن همچنین باعث می‌شده تا به راحتی و به طور طبیعی بتوان آب نهر یا قنات را برروی آن سوار کرد.
این مخزن به شکل استوانه‌ای بوده و دارای پوشش گنبدی می‌باشد. فضای مخزن هیچ یک از آب‌انبارها حبس نمی‌باشد و همه آنها دریچه‌ای جهت تهویه هوا دارند. حبس بودن فضای مخزن علاوه بر آنکه امکان دستیابی به داخل آن را مشکل می‌نماید. آب را هم بسیار گرم می‌کند. که جهت حصول این مطلب، انتهایئی‌ترین بخش گنبد یعنی رأس آن را به صورت مدور باز می‌گذاشته‌اند. مصالح بکار رفته در آب‌انبار: آجر، گچ، آهک و ساروج می‌باشد.
11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
در خصوص این بنا هیچ گونه اقدام خاصی صورت نگرفته است.
12-توضیح تعمیرات گذشته اثر) بنا(:

 13-شرح وضعیت موجود، خطر پذیری و آسیبهای وارده ( اگر آسیبی دیده است):

14-توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از آنجائی که آب، آب‌انبارها توسط نهرها، قناتها یا مسیل‌ها در مواقع بارندگی تأمین می‌شده مسأله بهداشت بودن آبحائز اهمیت است. اما همان طوری که می‌دانیم این آب کاملاً‌بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است. دلایل این امر عبارتند از:
1-در آب‌انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبهای غیرهوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته‌اند بنابراین در این آب از بین می‌رفته‌اند.
2-به واسطه جاذبه زمین، املاح و ذرات موجود در آب ته‌نشین می‌شوند و همچنین برروی آب، نمک و آهک می‌ریختند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد. بنابراین تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می‌گرفته است.
15-ذکر منابع و مآخذ گزارش :

این آب‌انبارها از سازه‌های آبی قدیمی بیرجند می‌باشد با توجه به اینکه نقشه و ساختار آب‌انبارها از زیرسازی تا آخر یکسان و هماهنگ است آب‌انبارهای چهردرخت نیز شباهت زیادی با دیگر نمونه‌های موجود در شهر دارد بطور کلی در سلسله مراتب معماری آن بخش‌های ذیل مانند:
فضای ورودی، پلکان، پاشیر، منبع ذخیره آب بوجود آمده است فضای ورودی آب‌انبارها بصورت ساده و در عین حال دارای سردری با قوس جناغی است بعد از فضای ورودی پلکان آب‌انبار واقع شده است. مخزن ذخیره آب به صورت مستطیل با مصلح چون ساروج و آهک نفوذ ناپذیر گشته و جهت پوشش محل ذخیره از فرم گهواره‌ای استفاده شده است. لازم به ذکر است شرایط اقلیمی منجر به پدیدآمدن آب‌انبارها در سطح شهر و اطراف آن شده است و اغلب این آثار علاوه بر سادگی در فضا صرفاً به عنوان مکانی جهت تهیه آب شرب مورد استفاده قرار گرفته است.

 1-  موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی ، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی ).
 شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد از نظر طبیعی میتوان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین      رشته کوه که اکثرا جوان و متعلق یه دوره سوم زمین شناسی میباشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر  می باشد . از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثرا بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین انها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد . علاوه بر آن کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد . لازم بذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی میدهد .
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری ).
آب انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراها ی بین راهی احداث می شده است . آب انبار حاجی علی رضا بیک که همچون سایر نمونه های موجود در شهر جهت تامین آب آشامیدنی مردم مورد استفاده بوده به لحاظ مکانی در فاصله ای کمتر از صد متر در غرب آب انبار محسن زاده در ضلع جنوبی کوچه « خواجه ها » روبروی منزل آراسته و پردلی واقع می باشد .
3-  تاریخچه بنا :
قدمت این آب انبار به دوره قاجاریه بر می گردد . بانی و واقف این بنا « حاجی علی رضا بیک » می باشد  واین بنا در زمان حشمت الملک ساخته شده است .
4- مشخصات بنا:
آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب انبار وجود داشته است . از آنجایی که به لحاظ نقشه و ساختار آب انبار ها مشابه می باشند می توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب انبارها شامل : 1- فضای ورودی    2- راه پله    3- پاشیر    4- بادگیر و هواکش     5- پوشش منبع      6- منبع ذخیره آب   می باشند .
فضای ورودی آب انبار حاجی علی رضا بیک بسیار ساده و دارای پوششی به سبک رومی می باشد . قوس سر در ورودی از نوع جناقی بوده و سکوهای طرفین راه پله که جهت استراحت و نشستن تعبیه شده بودند هم اکنون از بین رفته است در قسمت بالای سر در کتیبه ای دیده می شود که ابیات شعری است بدین قرار :

          بسمه ا... تعالی
   ... برگزیدند مخلوق حق همه را                      عطا نمود بوی کردگار کوثر را
        ولی خویش علی را نمود ساقی آن                  که روز حشر .............محشر را
         ز وصف حوض ساقی نمی توان گفتن                کنند جمع اگر خلق هفت کشور را
   هنر نگر که از آن حوض علس بردارد                  ....که قطع و نظر  است ....را
           بنام حاجی ناجی علی رضا بیک است              کزین عمل بسرش حق نهاد افسر را
 سبب که بود امیر حشمت الملک                    ...باید ین حسن خلق نوکر را
        دعای دلت .............................                 شده خطا ب ز معصوم اهل ......را
    سوال شد .............سال تاریخش                 از آن حق فرج بر نشاند اژدر را
                          .........آب داد که در روز کار نسنجیدم              نشین دال نما صنم میر غضنفر را                   

درب ورودی آب انبار مسدود بوده و امکان بر رسی دقیق فضای داخلی مقدور نمی باشد . اما با توجه به ساختار یکسان آب انبارها و گفته ها ی اهالی محل دارای پلکانی با پوشش گهواره ای بوده که از سطح زمین شروع شده تا پا شیر امتداد یافته است .
پا شیر که بعنوان آخرین بخش فضای معماری داخلی آب انبار محسوب می شود دارای یک یا چند شیر روسی از جنس برنج بوده که بنا به گفته یکی ا زسالخوردگان شهر این آب انبار دارای بزرگترین شیرهای روسی بوده است .
شیر آب ، آب انبار را معمولاً یک متر بالاتر از کف مخزن قرار می دادند تا رسوبات و املاح ته نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود .پوشش این فضا معمولا به صورت  ساده واز نوع ضربی می باشد . مخزن این آب انبار همچون سایر آب انبارها به دلیل استحکام و مقاومت در برابر فشار و نیروی جانبی آب درون آن، کاهش نوسان درجه حرارت ، یخ نزدن آب در زمستان و خنک بودن آن در تابستان در داخل زمین احداث می شود . این در عمق قرار گرفتن مخزن همچنین باعث می شده تا براحتی و بطور طبیعی بتوان آب نهر یا قنات را برروی آن سوار کرد . این مخزن به شکل استوانه ای بوده و دارای پوشش گنبدی می باشد . فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نمی باشد و همه آنها دریچه ای جهت تهویه هوا دارند . حبس بودن فضای مخزن علاوه بر آنکه امکان دستیابی به داخل آن را هم بسیارمشکل مینماید و آب را هم بسیار گرم می کند که جهت حصول این مطلب ، انتهایی ترین بخش گنبد یعنی راس آن را بصورت مدور باز می گذاشته اند. مصالح بکار رفته درآب انبار : آجر ، گچ ، آهک و ساروج می باشد
5  - نوع بهره برداری و خصوصیات  بارز بنا :     
با توجه به گسترش و توسعه خدمات و تسهیلات و وجود سیستم لوله کشی شهری این آب انبار به حالت بلااستفاده باقی مانده است . این آب انبار جهت جلوگیری از مبدل شدن به زباله دانی و محل تجمع افراد معتاد و ناباب و همچنین تخریب فضاهای داخلی مسدود می باشد .
6- عوامل تزئین شده و نوع آنها :
این بنا بصورت ساده و فاقد تزئین می باشد .            
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی :
از آنجایی که آب انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می شده اند وقفی می باشند . با توجه به خصوصیات ویژه آب انبار ها و نقش حیاتی آنها در زندگی ادوار گذشته که قبلاً به آن اشاره شد ، قرار گیری در مرکز بافت تاریخی ، توجه و احترام خاص عامه مردم به این اماکن که چه بسا بسیاری به دلیل تقدس و پاکی آب آنرا مقدس نیز می دانند مستحق قرارگیری در ردیف آثار تاریخی می باشند .        
8 – اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات  :  
تا کنون در خصوص بنا و حریم آن اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است . تنها اقدام حفاظتی صورت گرفته مسدود کردن بنا بوده است . این بنا با توجه به قرارگیری در بافت قدیم و هم جواری با بناهایی همچون منزل آراسته و پردلی و آب انبار محسن زاده دارای ویژگیهای خاصی می باشد که باید در ضوابط حریم آن مبذول گردد .
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا :
از آنجایی که آب ، آب انبار ها توسط نهرها ، قناتها ، یا مسیلها در مواقع بارندگی تامین می شده مساله بهداشتی بودن آب حائز اهمیت  است اما همانطور که می دانیم این آب کاملا بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است . دلایل این امر عبارتند از :
1-  در آب انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبها ی غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته اند بنابراین در این آب از بین می رفته ا ند .
2- به واسطه جاذبه زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شده اند و همچنین بر روی آب ، نمک و آهک می ریخته اند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد . بنا بر این تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است .
د – اشاره به اقداماتی که در دوره های گذشته روی بنا انجام شده است
1-    توسعه و یا تعمیرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون :
در خصوص این بنا هیچگونه اقدام خاصی صورت نگرفته است .

شناخت بنا :
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت طول جغرافیایی 59 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن     می گذرد از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریباً در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوران  سوم زمین شناسی میباشد در بر گرفته و بلند ترین قله این ارتفاعات (بند دره )نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر میباشد .
از نظر مشخصات تکتو نیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیتهای گسلها شکل میگیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد .علاوه برآن در کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریز نو (گل )و شهرستانک امتداد می یابد . لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلهای خضری و کریزان روی میدهد.
2 – موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزین در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری ).
به لحاظ مکانی اب انبار حاج ملک در خیابان مطهری در مجاورت مسجد آیتی بخش مرکزی بیرجند واقع شده است.
آب انبار مزبور با توجه به نقش مهمی که بدلیل گنجایش زیاد در زندگی روزمره اهالی داشته از موقعیت خاص در فرهنگ مردم برخوردار بوده است تا جائیکه آب انبارهای کوچکتر تحت الشعاع آب انبار حاج ملک قرار می گرفته اند.
3- تاریخچه بنا:
تا کنون در مورد آب انبارهای کهنسال و معتبر شهر بیرجند پژوهش همه جانبه و تحلیلی صورت نگرفته است و همچنین بدلیل اینکه بعضی از آب انبارها فاقد کتیبه سر در می باشد برای قدمت آنها پژوهشگر دچار مشکل می گردد ولی به لحاظ فرم و ویژگی هایی که آب انبار حاج ملک دارا میباشد این اثر را میتوان به اواسط دوره قاجاریه نسبت داد و آنطور که گفته میشود بانی این آب انیار شخصی بنام اسدی بوده است و معمار آن بنام حاج ملک مشهور بوده است.
4- مشخصات بنا :
کار احداث آب انبار حاج ملک از نظر فنی کار دقیق و تخصصی بشمار می آید که مصالح اصلی در ساخت آب انبار مزبور عبارت بوده از آجر شفته ، آهگ و ساروج و گچ فضای ورودی آب انبار
مزبور اگرچه ساده طراحی شده ولی نشانه و نمای معماری اصیل ایرانی محسوب می گردد که سقف سردر بوسیله قوسی تیز پوشش داده شده است در دو طرف آستانه ورود به آب انبار سکوهای کوچکی تعبیه شده است که موارد استفاده مختلفی داشته و جایگاه مناسبی برای استراحت بشمار می آمده البته اجزاء مزبور کم ارتفاع و پست ساخته شده اند.
پله های آب انبار که مهمترین قسمت این سازه بحساب می آید دارای 80 پله عرضی بوده است که در حال حاضر بدلیل فعالیتهای نوسازی شهرداری
5- نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا: 
.در حال حاضر بدلیل استفاده اهالی از آب لوله کشی آب انبار حاج ملک از سالهای قبل بصورت متروک و بلا استفاده باقی مانده است .
مزیت ویژگیهایی که این آب انبای دارا می باشد وسعت آن است که در مقایسه با نمونه های مشابه بزرگتر و حجیم تر ساخته شده است و بهمیندلیل در سال74میراث فرهنگی بیرجند از فضای داخلی این اثر
6- عوامل تزئین شده و نوع آنها:

7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی:

8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات : (نظیر:توسعه یا تعمیرات و دخل و تصرفات انجام شده تا کنون)

9- توسعه یا تعمیرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون

موقعیت طبیعی :
شهرستان بیرجند درشرق ایران وجنوب استان خراسان واقع شده است. ازنظر طبیعی این شهرستان در محاصره کویرهای خشک واقع شده.ارتفاعات شهرستان راچندین رشته کوه شامل میشود که مرتفع ترین نقطه معروف به قله (بنه در) با ارتفاع 2787 مترازسطح دریای آزاد، در رشته کوه مومن آباد قرار گرفته است.
ازنظر مشخصات تکتونیکی زلزله های منطقه بر اثر فعالیت گسلها روی میدهد.                      

موقعیت اثر :
آب انبار علی آباد در روستایی به همین نام از توابع دهستان طبس مسینا – بخش درمیان قرار گرفته است . این بنا در داخل بافت سنتی روستا واقع شده و در مجاورت آن قلعه ای تاریخی قرار گرفته است.

تاریخچه :
آنگونه که از سبک معماری این بنا بر می آید از جمله سادگی اجزاء و عناصر و مصالح استفاده شده از بناهای دوره قاجار به شمار می رود.

مشخصات اثر:
آب انبارعلی آباد در روستای علی آباد از توابع دهستان طبس مسینا- بخش درمیان شهرستان بیرجند بنایی است ساده شامل سر در وردی ، پلکان ورودی ، مخزن و پوشش مخزن. این بنا تماما با آجر، سنگ ، ملات گچ و ساروج ساخته شده است. طاق ورودی این بنا به شیوه جناغی ساخته شده و در ساختمان طاق و پوشش قسمت ورودی و نمای سر در ورودی نحوه آجر چینی به گونه ای است که علاوه بر جنبه کاربردی، سعی شده به همین وسیله نوعی تزئین نیز به بنا داده شود . با آجر چینی به روشهای ضربی و چپیله در پوشش فضای ورودی ، اجرای آجر چینی به روش خفته راسته در بالاترین بخش نمای ورودی و نیز ایجاد طاقنما سعی شده به تزئین بنا نیز توجه شود . این آب انبار از بناهای دوره قاجار به شمار می رود.

تزئینات :
تزئینات بکار رفته در این اثر مختصر بوده وشامل نمای آجر کاری سر در ورودی وطاقنماهای دو طرف فضا ورودی می باشد.

مالکیت :
این بنا وقفی بوده و فاقد مالک خصوصی می باشد.

1-موقعیت طبیعی ( شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله‌خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد از نظر طبیعی میتوان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثرا جوان و متعلق یه دوره سوم زمین شناسی میباشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد . از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثرا بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین انها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد . علاوه بر آن کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد . لازم بذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی میدهد .

2- موقعیت فعلی:
آب انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراهای  بین راهی احداث می شده است .
آب انبار اسماعیل خان که همچون سایر این آثار در گذشته های نه چندان دور جهت تامین آب آشامیدنی مردم بوده به لحاظ مکانی در کوچه «‌خواجه ها » و در غرب « مسجد خواجه ها »واقع می باشد

3-شماره پلاک ثبتی اثر (بنا):

4-تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر:
آب انبار اسماعیل خان به لحاظ تاریخی از بناهای دوره قاجار یه محسوب می گردد . بانی و واقف آن « اسماعیل خان » بوده و به « آب انبار غیناب » مشهور است .

5-سوابق پژوهشی اثر ( شناسایی، بررسی، گمانه‌زنی، حفاری و ...):

6-نوع و توضیحات مالکیت اثر: 
از آنجائیکه آب‌انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می‌شده‌اند وقفی می‌باشند.

7-اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: ( حریم پیشنهادی)
تا کنون در خصوص بنا و حریم آن اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است و چه بسا در جوار مخزن آب‌انبار بنایی جدید برپا شده است.

8-ویژگی اثر:

9-مشخصات اثر:
الف- تپه

ب- بنا ( تزئینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و...)
آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستا ها یک یا چند آب انبار وجود داشته است . از آنجایی که به لحاظ نقشه و ساختار آ ب انبارها مشابه می باشند می توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب انبار ها شامل : 1- فضای ورودی         
2- راه پله     3- پا شیر      4- بادگیر و هواکش    5- منبع ذخیره آب      6- پوشش منبع  می باشند .
فضای ورودی آب انبار اسماعیل خان همچون سایر نمونه های موجود در بیرجند بصورت ساده و دارای تزئینات آجر خفته وراسته می باشد.قوس سردر ورودی آب انبار از نوع جناغی است. بعداز فضای ورودی پلکانهای آب انبارواقع شده که در طرفین فضای ورودی راه پله سکوهایی جهت نشستن واستراحت کردن تهیه شده است.  راه پله عموما مجاور ویا عمود بر یکی از سطوح مخزن بوده واز سطح روی زمین شروع شده و تا پا شیر امتداد یافته است . این آب انبار حدودا دارای 30پله است. در انتهای راه پله فضایی به عنوان پا شیر موجود است که آخرین بخش معماری فضای داخلی آب انبار محسوب می شود. در این فضا یک یا چند شیر آب از جنس برنج جهت برداشتن آب تهیه شده است . شیر آب، آب انبار را معمولا یک متر بالاتر از کف مخزن قرار می دادند تا رسوبات واملاح ته نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود. پوشش سقف بصورت گهواره ای بوده وتا پا شیر ادامه دارد . سقف فضای پا شیر ساده وبصورت ضربی میباشد. مخزن آب انبار در کلیه اقلیم هاومناطق مختلف ایران در داخل زمین احداث می شده است زیرا خاک دیوار اطراف مخزن باعث استحکام ومقاومت آن در برابر فشار ونیروی جانبی آب درون ان میشود در عمق قرار گرفتن مخزن از صرف نیروی اضافی جهت انتقال اب به داخل مخزن جلوگیری می کند . زیرا براحتی و بطور طبیعی می توان آب نهر یا قنات را بر روی آن سوار کرد. همچنین هر چه به عمق بیشتری از زمین داخل می شویم نوسان درجه حرارت کمتر شده و در نتیجه آب ، آب انبار همچون آب چاه ، در زمستان یخ نمی زند و در تابستان خنک و گوارا می باشد که برای آشامیدن مزیت بسیار خوبی بوده است. مخزن آب انبار اسماعیل خان که به صورت استوانه ای است نیز از این امر مستثنی نبوده ، پوشش منبع که احتمالاً بصورت گنبدی دورچین بوده هم اکنون تخریب شده و اثری از آن باقی نیست آب بدون هیچ تغییری برجای مانده است.
فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نبوده و دارای دریچه ای جهت تهویه هوا و سرد ماندن آب بوده است.
مصالح بکاررفته در این آب انبار : آجر، آهک ،گچ و ساروج می باشد.

10-نوع بهره‌برداری اثر ( قبلی، فعلی، پیشنهادی):
با توجه به گسترش و توسعه خدمات و تسهیلات و وجود سیستم لوله کشی شهری این آب انبار به حالت بلا استفاده باقی ماند و فضای داخلی آن مبدل به زباله دانی شده است.

11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
در خصوص این بنا هیچ گونه اقدام خاصی صورت نگرفته است.

12-توضیح تعمیرات گذشته اثر (بنا):

13-شرح وضعیت موجود، خطر پذیری و آسیبهای وارده ( اگر آسیبی دیده است):

14-توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از آنجایی که آب ، آب انبارها توسط نهرها ، قناتها یا مسیل ها در مواقع بارندگی تامین می شده مساله بهداشتی بودن آب حائز اهمیت است. اما همان طور که می دانیم این آب کاملاً بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است. دلایل این امر عبارتند از :
1ـ در آب انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبهای غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته اند بنابراین در این آب از بین می رفته اند.
2ـ به واسطه جاذبه زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شدند و همچنین بر روی آب ، نمک و آهک می ریختند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد. بنابرایت تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است.
15-ذکر منابع و مآخذ گزارش :
اسناد اداره اوقاف جهت استخراج تاریخچه بنا