آب انبار حاج علیرضا بیک
1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی ، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی ).
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد از نظر طبیعی میتوان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثرا جوان و متعلق یه دوره سوم زمین شناسی میباشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد . از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثرا بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین انها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد . علاوه بر آن کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد . لازم بذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی میدهد .
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری ).
آب انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراها ی بین راهی احداث می شده است . آب انبار حاجی علی رضا بیک که همچون سایر نمونه های موجود در شهر جهت تامین آب آشامیدنی مردم مورد استفاده بوده به لحاظ مکانی در فاصله ای کمتر از صد متر در غرب آب انبار محسن زاده در ضلع جنوبی کوچه « خواجه ها » روبروی منزل آراسته و پردلی واقع می باشد .
3- تاریخچه بنا :
قدمت این آب انبار به دوره قاجاریه بر می گردد . بانی و واقف این بنا « حاجی علی رضا بیک » می باشد واین بنا در زمان حشمت الملک ساخته شده است .
4- مشخصات بنا:
آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب انبار وجود داشته است . از آنجایی که به لحاظ نقشه و ساختار آب انبار ها مشابه می باشند می توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب انبارها شامل : 1- فضای ورودی 2- راه پله 3- پاشیر 4- بادگیر و هواکش 5- پوشش منبع 6- منبع ذخیره آب می باشند .
فضای ورودی آب انبار حاجی علی رضا بیک بسیار ساده و دارای پوششی به سبک رومی می باشد . قوس سر در ورودی از نوع جناقی بوده و سکوهای طرفین راه پله که جهت استراحت و نشستن تعبیه شده بودند هم اکنون از بین رفته است در قسمت بالای سر در کتیبه ای دیده می شود که ابیات شعری است بدین قرار :
بسمه ا... تعالی
... برگزیدند مخلوق حق همه را عطا نمود بوی کردگار کوثر را
ولی خویش علی را نمود ساقی آن که روز حشر .............محشر را
ز وصف حوض ساقی نمی توان گفتن کنند جمع اگر خلق هفت کشور را
هنر نگر که از آن حوض علس بردارد ....که قطع و نظر است ....را
بنام حاجی ناجی علی رضا بیک است کزین عمل بسرش حق نهاد افسر را
سبب که بود امیر حشمت الملک ...باید ین حسن خلق نوکر را
دعای دلت ............................. شده خطا ب ز معصوم اهل ......را
سوال شد .............سال تاریخش از آن حق فرج بر نشاند اژدر را
.........آب داد که در روز کار نسنجیدم نشین دال نما صنم میر غضنفر را
درب ورودی آب انبار مسدود بوده و امکان بر رسی دقیق فضای داخلی مقدور نمی باشد . اما با توجه به ساختار یکسان آب انبارها و گفته ها ی اهالی محل دارای پلکانی با پوشش گهواره ای بوده که از سطح زمین شروع شده تا پا شیر امتداد یافته است .
پا شیر که بعنوان آخرین بخش فضای معماری داخلی آب انبار محسوب می شود دارای یک یا چند شیر روسی از جنس برنج بوده که بنا به گفته یکی ا زسالخوردگان شهر این آب انبار دارای بزرگترین شیرهای روسی بوده است .
شیر آب ، آب انبار را معمولاً یک متر بالاتر از کف مخزن قرار می دادند تا رسوبات و املاح ته نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود .پوشش این فضا معمولا به صورت ساده واز نوع ضربی می باشد . مخزن این آب انبار همچون سایر آب انبارها به دلیل استحکام و مقاومت در برابر فشار و نیروی جانبی آب درون آن، کاهش نوسان درجه حرارت ، یخ نزدن آب در زمستان و خنک بودن آن در تابستان در داخل زمین احداث می شود . این در عمق قرار گرفتن مخزن همچنین باعث می شده تا براحتی و بطور طبیعی بتوان آب نهر یا قنات را برروی آن سوار کرد . این مخزن به شکل استوانه ای بوده و دارای پوشش گنبدی می باشد . فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نمی باشد و همه آنها دریچه ای جهت تهویه هوا دارند . حبس بودن فضای مخزن علاوه بر آنکه امکان دستیابی به داخل آن را هم بسیارمشکل مینماید و آب را هم بسیار گرم می کند که جهت حصول این مطلب ، انتهایی ترین بخش گنبد یعنی راس آن را بصورت مدور باز می گذاشته اند. مصالح بکار رفته درآب انبار : آجر ، گچ ، آهک و ساروج می باشد
5 - نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا :
با توجه به گسترش و توسعه خدمات و تسهیلات و وجود سیستم لوله کشی شهری این آب انبار به حالت بلااستفاده باقی مانده است . این آب انبار جهت جلوگیری از مبدل شدن به زباله دانی و محل تجمع افراد معتاد و ناباب و همچنین تخریب فضاهای داخلی مسدود می باشد .
6- عوامل تزئین شده و نوع آنها :
این بنا بصورت ساده و فاقد تزئین می باشد .
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی :
از آنجایی که آب انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می شده اند وقفی می باشند . با توجه به خصوصیات ویژه آب انبار ها و نقش حیاتی آنها در زندگی ادوار گذشته که قبلاً به آن اشاره شد ، قرار گیری در مرکز بافت تاریخی ، توجه و احترام خاص عامه مردم به این اماکن که چه بسا بسیاری به دلیل تقدس و پاکی آب آنرا مقدس نیز می دانند مستحق قرارگیری در ردیف آثار تاریخی می باشند .
8 – اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات :
تا کنون در خصوص بنا و حریم آن اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است . تنها اقدام حفاظتی صورت گرفته مسدود کردن بنا بوده است . این بنا با توجه به قرارگیری در بافت قدیم و هم جواری با بناهایی همچون منزل آراسته و پردلی و آب انبار محسن زاده دارای ویژگیهای خاصی می باشد که باید در ضوابط حریم آن مبذول گردد .
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا :
از آنجایی که آب ، آب انبار ها توسط نهرها ، قناتها ، یا مسیلها در مواقع بارندگی تامین می شده مساله بهداشتی بودن آب حائز اهمیت است اما همانطور که می دانیم این آب کاملا بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است . دلایل این امر عبارتند از :
1- در آب انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبها ی غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته اند بنابراین در این آب از بین می رفته ا ند .
2- به واسطه جاذبه زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شده اند و همچنین بر روی آب ، نمک و آهک می ریخته اند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد . بنا بر این تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است .
د – اشاره به اقداماتی که در دوره های گذشته روی بنا انجام شده است
1- توسعه و یا تعمیرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون :
در خصوص این بنا هیچگونه اقدام خاصی صورت نگرفته است .
گروه: آب انبارها
