آب انبار جناب شیخ

1-موقعیت طبیعی ( شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله‌خیزی):
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می‌گذرد از نظر طبیعی می‌توان گفت این شهرستان تقریباً در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته و بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین‌شناسی می‌باشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره ) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می‌باشد از نظر مشخصات تکنونیکی زلزله‌های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می‌گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می‌گردد. علاوه بر آن در کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو ( گل ) و شهرستانک امتداد می‌یابد. لازم به ذکراست که بیشتر زلزله‌های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی می‌دهد.
2-موقعیت فعلی:
آب‌انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراهای بین راهی احداث می‌شده است. آ‘‌انبار « جناب شیخ» که همچون سایر نمونه‌های موجود در شهر جهت تأمین آب آشامیدنی مردم مورد استفاده بوده به لحاظ مکانی در ضلع جنوبی کوچه شهید خزاعی، جنب حسینیه گود واقع می‌باشد.
3-شماره پلاک ثبتی اثر (بنا):

4-تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر:
آب‌انبار « جناب شیخ» به لحاظ تاریخ متعلق به دوره قاجار می‌باشد. متولی آن مرحوم « آقا شیخ مهدی مجتهد» ( شیخ مهدی حاجی حسین ) معروف به « جناب شیخ» بوده است. این آب‌انبار به « جناب شیخ» مشهور است.
5-سوابق پژوهشی اثر ( شناسایی، بررسی، گمانه‌زنی، حفاری و ...):

6-نوع و توضیحات مالکیت اثر: 
از آنجایی که آب‌انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می‌شده‌اند وقفی می‌باشند.
7-اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: ( حریم پیشنهادی)
از این آب‌انبار تنها مخزن ذخیره آب باقی مانده که آن نیز در حال تخریب شدن می‌باشد. اما جهت جلوگیری از این امر هیچگونه اقدامی صورت نگرفته است. در رابطه با حریم بنا هیچ گونه اقدام خاصی از سوی سازمان میراث فرهنگی صورت نگرفته است.

8-ویژگی اثر:

9-مشخصات اثر:
الف- تپه

ب- بنا ( تزئینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و...)
آب‌انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب‌انبار وجود داشته است. از آنجائیکه به لحاظ نقشه و ساختار، آب‌انبارها مشابه می‌باشند می‌توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب‌انبارها شامل : 1- فضای ورودی 2- راه‌پله  3- پاشیر 4- بادگیر و هواکش 5- منبع ذخیره آب 6- پوشش منبع می‌باشند.
از این آب‌انبار تنها مخزن ذخیره آب سالم برجای مانده اما با توجه به یکسان بودن ساختار این بناها، دارای فضای ورودی و سردری با قوس جناغی بوده و پلکان آن از سطح زمین شروع می‌شده و تا پاشیر ادامه داشته است پاشیر که به عنوان آخرین بخش فضای معماری داخلی آب‌انبار محصوب می‌شود دارای یک یا چند شیر روسی از جنس برنج بوده که حدود یک متر بالاتر از کف مخزن قرار داشته، تا رسوبات و املاح ته‌نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود.
بر طبق گفته یکی از معتمدین محل، راه‌پله این آب‌انبار دارای پاگرد بسیار زیبایی بوده است. مخزن این آب‌انبار همچون سایر آب‌انبارها به دلیل استحکام و مقاومت در برابر فشار و نیروی جانبی آن، کاهش نوسان درجه حرارت، یخ نزدن آب در زمستان و خنک بودن آن در تابستان در داخل زمین احداث شده است. این در عمق قرار گرفتن مخزن همچنین باعث می‌شده تا به راحتی و به طور طبیعی بتوان آب نهر یا قنات را برروی آن سوار کرد.
این مخزن به شکل استوانه‌ای بوده و دارای پوشش گنبدی می‌باشد. فضای مخزن هیچ یک از آب‌انبارها حبس نمی‌باشد و همه آنها دریچه‌ای جهت تهویه هوا دارند. حبس بودن فضای مخزن علاوه بر آنکه امکان دستیابی به داخل آن را مشکل می‌نماید. آب را هم بسیار گرم می‌کند. که جهت حصول این مطلب، انتهایئی‌ترین بخش گنبد یعنی رأس آن را به صورت مدور باز می‌گذاشته‌اند. مصالح بکار رفته در آب‌انبار: آجر، گچ، آهک و ساروج می‌باشد.
11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
در خصوص این بنا هیچ گونه اقدام خاصی صورت نگرفته است.
12-توضیح تعمیرات گذشته اثر) بنا(:

 13-شرح وضعیت موجود، خطر پذیری و آسیبهای وارده ( اگر آسیبی دیده است):

14-توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از آنجائی که آب، آب‌انبارها توسط نهرها، قناتها یا مسیل‌ها در مواقع بارندگی تأمین می‌شده مسأله بهداشت بودن آبحائز اهمیت است. اما همان طوری که می‌دانیم این آب کاملاً‌بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است. دلایل این امر عبارتند از:
1-در آب‌انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبهای غیرهوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته‌اند بنابراین در این آب از بین می‌رفته‌اند.
2-به واسطه جاذبه زمین، املاح و ذرات موجود در آب ته‌نشین می‌شوند و همچنین برروی آب، نمک و آهک می‌ریختند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد. بنابراین تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می‌گرفته است.
15-ذکر منابع و مآخذ گزارش :