بند دره «DAREH»
شناخت بنا
1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکتنی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
بند تاریخی دره در فاصله حدود سه کیلومتری جنوب بیرجند و بر مسیر دره ای در رشته کوه باقران بنا شده است. این بنای تاریخی در حد فاصل دو صخره طبیعی و در مسیر سیلاب های فصل قرار گرفته تا با ذخیره کردن آب های روان ، جهت مصرف در فصول کم آب مورد استفاده قرار گیرد.
3-  تاریخچه بنا:
این بنا به همراه دو سد تاریخی دیگر که در فاصله کمی از هم قرار دارند، در یک زمان یعنی توسط امیر حشمت الملک علم ساخته شده اند. بنابراین سه بند تاریخی دوره عمرشاه و النگ در نیمه دوم قرن سیزدهم ه.ق بنا شده اند.
4- مشخصات بنا:
بند یا سد تاریخی دره بنایی است عظیم از سنگ، آجر و ملات ساروج که بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران احداث شده است. این بنا با 31 متر طول تاج، 3 الی 5 متر عرض تاج و حدود 13 متر ارتفاع، مهمترین بند تاریخی در بیرجند محسوب می شود. یکی از ویژگی های عمده اقلیمی خراسان جنوبی کمی باران و سایر ریزش های جوی است. احداث بند بر مسیر سیلاب های فصلی از دو جهت دارای اهمیت بوده است اول از جهت ذخیره سازی آب جهت مصرف در فصول کم باران و دوم به لحاظ مهار سیلاب های فصلی که گاهی باعث بروز خسارت به مزارع و باغ ها می شده است. علاوه بر آن این سدها باعث تشکیل دریاچه های کوچک می شده اند که می توانسته اند به عنوان تفریحگاه مورد استفاده قرار بگیرند.
مصالح به کار رفته در ساخت بند عبارتند از : سنگ یا ملات ساروج در مغز کار اندود ملات ساروج به عنوان اندود پشت بند تا در مقابل نفوذ رطوبت مقاومت داشته باشد و آجر در نمای بیرونی.ضخامت دیوار سد در پایه به هشت متر می رسد و در قسمت تاج این ضخامت از سه تا پنج متر متفاوت است. علاوه بر قطر زیاد دیوار که باعث افزایش استحکام آن می شده ، معمار دو ترفند دیگر به منظور افزایش استحکام دیوار سد به کار بسته است. اول احداث دو پشت بند است که با عرض حدود 1.80 متر و پیش آمدگی حدود پنج متر، بر استحکام دیواره می افزایند. این دو پشت بند در دو طرف کانال تخلیه اضطراری قرار دارند. اقدام دیگر برای افزایش استحکام سد قوسی است که در قسمت مخزن به دیواره داده شده است. مخزن بند به مرور زمان از گل و لای انباشته شده و این امر باعث کاهش شدید گنجایش آب مخزن گردیده است.
5-  نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
متأسفانه خشک سالی های اخیر باعث شده مخزن سد کاملا خالی از آب شود. اما نوع بهره برداری بنا جهت ذخیره سازی آب و مهار سیلاب ها می باشد. خصوصیت بارز بنا، نوع کاربری خاص آن است که با توجه به شرایط اقلیمی منطقه بر اوضاع اقتصادی تأثیر فراوانی دارد.
6- عوامل تزیین شده و نوع آنها:
این بنا با توجه به نوع کاربری خود تزیین عمده ای ندارد. بعضی ویژگی ها در بنا وجود دارد که شاید بتوان ان را به نوعی تزیین به حساب آورد.
1- آجر فرش کف تاج
2- هره آجری دو طرف تاج
3- نمای آجری سد
7-  نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در فهرست آثار تاریخی :
مالکیت بنا خصوصی بوده و متعلق به آقای مهدیزاده مدیرعامل شرکت پویش بیرجند می باشد. مشخصات ثبت بنا در ردیف آثار تاریخی عبارتست از : تاریخی بودن بنا، ویژگی های معماری، سلامت بنا و توانایی های بنا در جهت جذب گردشگر.
8-  اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات:
در مورد این بنا تاکنون توسط سازمان میراث فرهنگی کشور اقدام خاصی صورت نگرفته است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
متأسفانه گذشت ایام و عدم توجه کافی به بنا در سالیان گذشته باعث شروع روند تخریب بنا به خصوص ریزش آجرهای نمای بنا گردیده است. لازم است هرچه سریعتر نسبت به انجام امور حفاظتی ، مرمتی و همچنین لایروبی مخزن اقداماتی صورت گیرد.
10- توسعه و یا تغییرات و دخل و تصرف انجام شده تاکنون:
خوشبختانه در مورد بنا اقدامی که باعث لطمه به بنیان بنا و یا هویت ان گردد صورت نگرفته است و بنا هنوز اصالت خود را حفظ نموده است.
 

بند النگ (OLANG)
1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
بند تاریخی النگ در مسیر رودخانه ای اتفاقی در حدود 5 کیلومتری جنوب شرق بیرجند و در دره ای در رشته کوه باقران ساخته شده است. با توجه به وضعیت آب و هوایی جنوب خراسان که بارش باران در آن بسیار کم است، مردم سعی کرده اند با روش های مختلفی نسبت به ذخیره سازی آب های روان اقدام کنند. ساختن بند و سد از جمله این روش هاست که به منظور ذخیره سازی آب های روان حاصل از باران در فصول زمستان و بهار جهت مصرف در فصول کم باران به کار می رفته است.
3- تاریخچه بنا:
زمان ساخت این بنا به دوره حکومت حشمت الملک از حاکمان دوره قاجار در منطقه قهستان برمی گردد. بنابراین تاریخ ساخت این بنا نیمه دوم قرن 13 است.
4- مشخصات بنا:
بند تاریخی النگ در مسیر رودخانه ای اتفاقی در دره ای واقع در رشته کوه باقران قرار دارد. این سد نسبت به سایر سدهای همزمان خود کوچکتر و دارای جزئیات کمتری است، 5 متر ارتفاع، 22 متر طول تاج و از 3.30 تا 3.60 متر عرض تاج دارد. مصالح استفاده شده در ساخت این سد ، سنگ، ملات ساروج و مقدار کمی آجر می باشد.
این بند در حد فاصل دو صخره طبیعی و بر مسیر رودی فصلی واقع شده تا جریان سیلاب ها را مهار کرده و در هنگام نیاز به مصرف برسانند. این سد از لحاظ معماری بنایی ساده است که پیچیدگی زیادی ندارد.
ضخامت سد در پایه 4.80 متر و در تاج 3.30 متر است که با توجه به اینکه فشار آب در بخش های پایین بیشتر است، اختلاف در ضخامت سد امری طبیعی و ضروری بوده است . دو پشت بند در دو طرف کانال تخلیه آب وجود دارد که به استحکام بند می افزوده است. این دو پشت بند با سنگ و ساروج ، به طول یک متر و عرض 80 سانتی متر و در ارتفاع خود بند یعنی 5 متر ساخته شده است.
کانال تخلیه بند به ارتفاع 2 متر و عرض 1.3 متر ، کار تخلیه آب در زمان پر شدن مخزن را بر عهده دارد . با کار گذاشتن سه عدد تنبوشه (لوله) سفالی در ارتفاع دیواره که هر کدام دارای قطری از 10 الی 20 سانتی متر می باشند ، تخلیه آب پشت سد در زمان های ضروری انجام می پذیرد.
5- نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
از این بنای تاریخی به منظور ذخیره کردن آب های سطحی در زمان بارندگی و استفاده از این آب در مواقع ضروری و همچنین مهار سیلاب ها استفاده می شود. البته خشکسالی های اخیر باعث شده این سد کاملا خالی از آب ابشد.
عمده خصوصیات این بنا نوع کاربری آن است. در خراسان جنوبی به دلیل عدم وجود رودهای دائمی و کمبود بارش ، احداث سد رونق چندانی نداشته و عمده ترین سدهای تاریخی شناخته شده شامل سد النگ، سد یا بند دره و بند عمرشاه می باشند که این مسئله ضرورت توجه و حفاظت از آنها را چند برابر می کند.
6- عوامل تزیین شده و نوع آنها:
با توجه به نوع کاربری این بنا استفاده از تزئینات در آن توجیهی نداشته است و هیچگونه تزیین خاصی در آن به چشم نمی خورد.
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در فهرست آثارتاریخی:
این بنا فاقد مالک خصوصی است . عمده مشخصات بنا جهت ثبت در آثارتاریخی عبارتست از : تاریخی بودن بنا، سلامت بنا، نوع کاربری بنا و ویژگی هیا معماری آن.
موقعیت جرافیایی و اقلیمی خراسان جنوبی با بارش های کم و کمی آب های روان و نبود رودخانه دائمی باعث شده تا ساکنان به منظور تأمین آب مورد نیاز خود در فصول کم آبی دست به ساخت بناهایی جهت ذخیره سازی آب بزنند. آب انبارها و بندها از جمله این سازه ها می باشند که تعدادی از آنها در منطقه شناسایی شده اند. بند تاریخی النگ شاهد گویایی بر این تلاش مردم منطقه در جهت رفع نیازشان می باشد.
8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات:
در مورد این بنا تا کنون هیچ اقدامی توسط سازمان میراث فرهنگی کشور صورت نگرفته است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
با توجه به متروکه بودن این اثر تاریخی و عدم توجه کافی به آن روند تخریب و فرسایش آن آغاز شده و در صورت ادامه روند ، تخریب آن شدت خواهد یافت . عدم لای روبی مخزن پشت بند باعث شده تا انبوهی از گل و لای در پشت آن جمع شده و عملا گنجایش مخزن به حداقل برسد. با لایروبی مخزن ، علاوه بر احیاء سد ، می توان تفریحگاه مناسبی ایجاد نمود که این مسئله علاوه بر اینکه باعث رونق صنعت گردشگری می شود باعث آشنایی عموم مردم با آثار تاریخی و علاقه مندی آنها به اینگونه آثار فرهنگی ، تاریخی می شود.
10- توسعه و یا تغییرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون:
خوشبختانه در مورد این بنا تغییر عمده ای که باعث لطمه به هویت و اصالت آن شود صورت نگرفته است و این بنا هویت و اصالت تاریخی خود را حفظ کرده است. تنها اقدامات انجام شده اندود سیمان در بخش های کمی از بنا است که ترمیم آن به راحتی امکان پذیر است.

موقعیت طبیعی :
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع شده است . از نظر طبیعی این شهرستان در محاصره کویرهای خشک واقع شده . ارتفاعات شهرستان شامل چندین رشته کوه می شود که مرتفع ترین نقطه معروف به قله (بنه در ) با ارتفاع 2787 متر از سطح دریای آزاد ، در رشته کوه مومن آباد قرار گرفته است .
از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های منطقه بر اثر فعالیت گسلها روی می دهد .
موقعیت اثر :
آسیاب آبی رکات بالا  در داخل روستای رکات بالا از توابع دهستان باقران بخش مرکزی بیرجند ودر فاصله 25کیلومتری جنوب غرب بیرجند  واقع شده است . این قلعه تاریخی در موقعیت جغرافیایی 59 درجه و 4 دقیقه و 25 ثانیه طول شرقی و 32 درجه و 48 دقیقه و 35 ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است .
تاریخچه :
این بنا متعلق به دوره قاجاریه است .
مشخصات اثر :
در داخل روستای رکات بالا آسیاب آبی وجود دارد که تمام بخشها وتجهیزات آن سالم باقی مانده است . این آسیاب که اکنون نیز قابل استفاده است همانند سایر آسیابهای آبی از همان قسمتها تشکیل شده . مهمترین این بخشها عبارتند از جوی انتقال آب ، تنوره و اطاقک آسیاب ، تنوره آسیاب که از سنگ وآجر وبا ملات ساروج ساخته می شود کار ذخیر ه آب را انجام می دهد . پس از پر شدن تنوره از آب ، از پایین تنوره از طریق روزنه ای آب با فشار بسیار زیاد به پره هایی که به سنگ آسیاب متصل است ، برخورد می کند و باعث چرخش سنگ آسیاب می شود .گندم وسایر غلات در محفظه ایی بنام دول که در بالای سنگ آسیاب است ذخیر ه می شود از این طریق کم کم گندم به سوراخ میانی سنگ آسیاب می ریزد.سپس آرد از وسط دو سنگ به درون حفره های که در کنار سنگ آسیاب قرار داردانباشته می شود . این اثر تاریخی متعلق به دوره قاجار است که البته هنوز قابل استفاده می باشد.
تزئینات :
این بنا فاقد هر گونه تزئینات است .
مالکیت :
این بنا ملک شخصی می باشد .

1-موقعیت طبیعی ( شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله‌خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد از نظر طبیعی میتوان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثرا جوان و متعلق یه دوره سوم زمین شناسی میباشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد . از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثرا بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین انها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد . علاوه بر آن کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد . لازم بذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی میدهد .
2- موقعیت فعلی:
آب انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراهای  بین راهی احداث می شده است .
آب انبار اسماعیل خان که همچون سایر این آثار در گذشته های نه چندان دور جهت تامین آب آشامیدنی مردم بوده به لحاظ مکانی در کوچه «‌خواجه ها » و در غرب « مسجد خواجه ها »واقع می باشد

3-شماره پلاک ثبتی اثر (بنا):

4-تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر:
آب انبار اسماعیل خان به لحاظ تاریخی از بناهای دوره قاجار یه محسوب می گردد . بانی و واقف آن
 « اسماعیل خان » بوده و به « آب انبار غیناب » مشهور است .
5-سوابق پژوهشی اثر ( شناسایی، بررسی، گمانه‌زنی، حفاری و ...):

6-نوع و توضیحات مالکیت اثر:  
از آنجائیکه آب‌انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می‌شده‌اند وقفی می‌باشند.
7-اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: ( حریم پیشنهادی)
تا کنون در خصوص بنا و حریم آن اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است و چه بسا در جوار مخزن آب‌انبار بنایی جدید برپا شده است.
8-ویژگی اثر:

9-مشخصات اثر:
الف- تپه

ب- بنا ( تزئینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و...)
آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستا ها یک یا چند آب انبار وجود داشته است . از آنجایی که به لحاظ نقشه و ساختار آ ب انبارها مشابه می باشند می توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب انبار ها شامل :

1- فضای ورودی     2- راه پله     3- پا شیر      4- بادگیر و هواکش    5- منبع ذخیره آب      6- پوشش منبع  می باشند .
فضای ورودی آب انبار اسماعیل خان همچون سایر نمونه های موجود در بیرجند بصورت ساده و دارای تزئینات آجر خفته وراسته می باشد.قوس سردر ورودی آب انبار از نوع جناغی است. بعداز فضای ورودی پلکانهای آب انبارواقع شده که در طرفین فضای ورودی راه پله سکوهایی جهت نشستن واستراحت کردن تهیه شده است.  راه پله عموما مجاور ویا عمود بر یکی از سطوح مخزن بوده واز سطح روی زمین شروع شده و تا پا شیر امتداد یافته است . این آب انبار حدودا دارای 30پله است. در انتهای راه پله فضایی به عنوان پا شیر موجود است که آخرین بخش معماری فضای داخلی آب انبار محسوب می شود. در این فضا یک یا چند شیر آب از جنس برنج جهت برداشتن آب تهیه شده است . شیر آب، آب انبار را معمولا یک متر بالاتر از کف مخزن قرار می دادند تا رسوبات واملاح ته نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود. پوشش سقف بصورت گهواره ای بوده وتا پا شیر ادامه دارد . سقف فضای پا شیر ساده وبصورت ضربی میباشد. مخزن آب انبار در کلیه اقلیم هاومناطق مختلف ایران در داخل زمین احداث می شده است زیرا خاک دیوار اطراف مخزن باعث استحکام ومقاومت آن در برابر فشار ونیروی جانبی آب درون ان میشود در عمق قرار گرفتن مخزن از صرف نیروی اضافی جهت انتقال اب به داخل مخزن جلوگیری می کند . زیرا براحتی و بطور طبیعی می توان آب نهر یا قنات را بر روی آن سوار کرد. همچنین هر چه به عمق بیشتری از زمین داخل می شویم نوسان درجه حرارت کمتر شده و در نتیجه آب ، آب انبار همچون آب چاه ، در زمستان یخ نمی زند و در تابستان خنک و گوارا می باشد که برای آشامیدن مزیت بسیار خوبی بوده است. مخزن آب انبار اسماعیل خان که به صورت استوانه ای است نیز از این امر مستثنی نبوده ، پوشش منبع که احتمالاً بصورت گنبدی دورچین بوده هم اکنون تخریب شده و اثری از آن باقی نیست آب بدون هیچ تغییری برجای مانده است.
فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نبوده و دارای دریچه ای جهت تهویه هوا و سرد ماندن آب بوده است.
مصالح بکاررفته در این آب انبار : آجر، آهک ،گچ و ساروج می باشد.
10-نوع بهره‌برداری اثر ( قبلی، فعلی، پیشنهادی):
با توجه به گسترش و توسعه خدمات و تسهیلات و وجود سیستم لوله کشی شهری این آب انبار به حالت بلا استفاده باقی ماند و فضای داخلی آن مبدل به زباله دانی شده است.
11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
در خصوص این بنا هیچ گونه اقدام خاصی صورت نگرفته است.
12-توضیح تعمیرات گذشته اثر (بنا):

13-شرح وضعیت موجود، خطر پذیری و آسیبهای وارده ( اگر آسیبی دیده است):

14-توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از آنجایی که آب ، آب انبارها توسط نهرها ، قناتها یا مسیل ها در مواقع بارندگی تامین می شده مساله بهداشتی بودن آب حائز اهمیت است. اما همان طور که می دانیم این آب کاملاً بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است. دلایل این امر عبارتند از :
1ـ در آب انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبهای غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته اند بنابراین در این آب از بین می رفته اند.
2ـ به واسطه جاذبه زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شدند و همچنین بر روی آب ، نمک و آهک می ریختند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد. بنابرایت تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است.
15-ذکر منابع و مآخذ گزارش :
اسناد اداره اوقاف جهت استخراج تاریخچه بنا

در داخل روستای امیرآباد در فاصله حدود 5 کیلومتری غرب بیرجند ، آب انباری در داخل روستا قرار دارد. این بنا در نزدیکی باغ وعمارت امیرآباد بنا شده و با توجه به موقعیت قرارگیری علاوه بر استفاده  اهالی روستا توسط مسافرینی که مسیر بیرجند به خوسف و بالعکس را طی می کرده اند نیز مورد استفاده واقع می شده است . این بنا تماما از آجر ساخته شده و دارای عناصری همچون ورودی ، پلکان ، مخزن و پوشش مخزن می باشد . سردر ورودی دارای طاق جناغی است . دو طرف سردر تزئینات آجر کاری بصورت هندسی کار شده است . در سردر ورودی محلی که سنگ لوح در آن قرار داشته نیز دیده می شود که البته خود سنگ ازاین محل برداشته شده پس از ورودی بلافاصله پلکان بنا قرار دارد که  ارتباط میان ورودی و پاشیر را برقرار می کرده است . پوشش قسمت پلکان با آجر و بصورت طاق آهنگ می باشد. مخزن و پوشش مخزن بخش دیگر بنا است مخزن به صورت استوانه ای و پوشش آن نیز با آجر و بصورت گنبدی اجرا شده است با توجه به موقعیت مکانی و ارتباطی که با باغ و عمارت امیرآباد داشته است ،از بناهای دوران قاجار بشمار می رود .

موقعیت طبیعی :
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع شده است . از نظر طبیعی این شهرستان در محاصره کویرهای خشک واقع شده . ارتفاعات شهرستان شامل چندین رشته کوه می شود که مرتفع ترین نقطه معروف به قله (بنه در ) با ارتفاع2787 متر از سطح دریای آزاد ، در رشته کوه مومن آباد قرار گرفته است .
از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های منطقه بر اثر فعالیت گسلها روی می دهد .

موقعیت اثر :
آب انبار امیرآباد در داخل روستای امیرآباد  از روستاهای بخش مرکزی بیرجند و در فاصله حدود 5 کیلومتری غرب بیرجند ، قرار دارد.

تاریخچه :
این بنا با توجه به موقعیت مکانی و ارتباطی که با باغ و عمارت امیرآباد داشته است ،از بناهای دوران قاجار بشمار می رود .

مشخصات اثر :
این بنا در نزدیکی باغ وعمارت امیرآباد بنا شده و با توجه به موقعیت قرارگیری علاوه بر استفاده  اهالی روستا توسط مسافرینی که مسیر بیرجند به خوسف و بالعکس را طی می کرده اند نیز مورد استفاده واقع می شده است . این بنا تماما از آجر ساخته شده و دارای عناصری همچون ورودی ، پلکان ، مخزن و پوشش مخزن می باشد . سردر ورودی دارای طاق جناغی است . دو طرف سردر تزئینات آجر کاری بصورت هندسی کار شده است . در سردر ورودی محلی که سنگ لوح در آن قرار داشته نیز دیده می شود که البته خود سنگ ازاین محل برداشته شده پس از ورودی بلافاصله پلکان بنا قرار دارد که  ارتباط میان ورودی و پاشیر را برقرار می کرده است . پوشش قسمت پلکان با آجر و بصورت طاق آهنگ می باشد. مخزن و پوشش مخزن بخش دیگر بنا است مخزن به صورت استوانه ای و پوشش آن نیز با آجر و بصورت گنبدی اجرا شده است.

تزئینات :
دو طرف سردر تزئینات آجر کاری بصورت هندسی کار شده است .

مالکیت :
این بنا وقفی می باشد .

موقعیت طبیعی :
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع شده است . از نظر طبیعی این شهرستان در محاصره کویرهای خشک واقع شده . ارتفاعات شهرستان شامل چندین رشته کوه می شود که مرتفع ترین نقطه معروف به قله (بنه در ) با ارتفاع2787 متر از سطح دریای آزاد ، در رشته کوه مومن آباد قرار گرفته است .
از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های منطقه بر اثر فعالیت گسلها روی می دهد .

موقعیت اثر :
آب انبار بجد در داخل روستای بجد واقع شده است . این بنای تاریخی در موقعیت جغرافیایی 59 درجه و19 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی و 32 درجه و 50 دقیقه و 20 ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است .

تاریخچه :
این بنا متعلق به دوره قاجاریه است .

مشخصات اثر :
در داخل روستای بجد آب انباری وجود دارد که شامل ورودی ، پلکان ، پاشیر ، مخزن و وپشش مخزن می باشد .
ورودی بنا در جبهه جنوب شرق آن قرار دارد . راهیابی به مخزن آب انبار از طریق یک رشته پلکان با 13 پله امکانپذیر است عرض راهرو5/1 متر می باشد.مخزن آب انبار به شکل دایره و به قطر 8 متر می باشد. در جبهه جنوبی مخزن ، در گاهی وجود دارد که با چند پلکان به خارج راه دارد . هدف از تعبیه این در گاه این است که در مواقعی که کف مخزن از رسوبات انباشته می شود ، از این طریق امکان تخلیه رسوبات وجود داشته باشد. پوشش مخزن با خشت وبصورت گنبدی به ارتفاع حدود 7 متر از پایه گنبد می باشد. این بنا متعلق به دوران قاجار است.

تزئینات :
این بنا فاقد تزئین می باشد .

مالکیت :
این بنا وقفی می باشد .

1-موقعیت طبیعی ( شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله‌خیزی):
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می‌گذرد از نظر طبیعی می‌توان گفت این شهرستان تقریباً در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته و بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین‌شناسی می‌باشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره ) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می‌باشد از نظر مشخصات تکنونیکی زلزله‌های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می‌گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می‌گردد. علاوه بر آن در کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو ( گل ) و شهرستانک امتداد می‌یابد. لازم به ذکراست که بیشتر زلزله‌های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی می‌دهد.
2-موقعیت فعلی:
آب‌انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراهای بین راهی احداث می‌شده است. آ‘‌انبار « جناب شیخ» که همچون سایر نمونه‌های موجود در شهر جهت تأمین آب آشامیدنی مردم مورد استفاده بوده به لحاظ مکانی در ضلع جنوبی کوچه شهید خزاعی، جنب حسینیه گود واقع می‌باشد.
3-شماره پلاک ثبتی اثر (بنا):

4-تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر:
آب‌انبار « جناب شیخ» به لحاظ تاریخ متعلق به دوره قاجار می‌باشد. متولی آن مرحوم « آقا شیخ مهدی مجتهد» ( شیخ مهدی حاجی حسین ) معروف به « جناب شیخ» بوده است. این آب‌انبار به « جناب شیخ» مشهور است.
5-سوابق پژوهشی اثر ( شناسایی، بررسی، گمانه‌زنی، حفاری و ...):

6-نوع و توضیحات مالکیت اثر: 
از آنجایی که آب‌انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می‌شده‌اند وقفی می‌باشند.
7-اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: ( حریم پیشنهادی)
از این آب‌انبار تنها مخزن ذخیره آب باقی مانده که آن نیز در حال تخریب شدن می‌باشد. اما جهت جلوگیری از این امر هیچگونه اقدامی صورت نگرفته است. در رابطه با حریم بنا هیچ گونه اقدام خاصی از سوی سازمان میراث فرهنگی صورت نگرفته است.

8-ویژگی اثر:

9-مشخصات اثر:
الف- تپه

ب- بنا ( تزئینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و...)
آب‌انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب‌انبار وجود داشته است. از آنجائیکه به لحاظ نقشه و ساختار، آب‌انبارها مشابه می‌باشند می‌توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب‌انبارها شامل : 1- فضای ورودی 2- راه‌پله  3- پاشیر 4- بادگیر و هواکش 5- منبع ذخیره آب 6- پوشش منبع می‌باشند.
از این آب‌انبار تنها مخزن ذخیره آب سالم برجای مانده اما با توجه به یکسان بودن ساختار این بناها، دارای فضای ورودی و سردری با قوس جناغی بوده و پلکان آن از سطح زمین شروع می‌شده و تا پاشیر ادامه داشته است پاشیر که به عنوان آخرین بخش فضای معماری داخلی آب‌انبار محصوب می‌شود دارای یک یا چند شیر روسی از جنس برنج بوده که حدود یک متر بالاتر از کف مخزن قرار داشته، تا رسوبات و املاح ته‌نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود.
بر طبق گفته یکی از معتمدین محل، راه‌پله این آب‌انبار دارای پاگرد بسیار زیبایی بوده است. مخزن این آب‌انبار همچون سایر آب‌انبارها به دلیل استحکام و مقاومت در برابر فشار و نیروی جانبی آن، کاهش نوسان درجه حرارت، یخ نزدن آب در زمستان و خنک بودن آن در تابستان در داخل زمین احداث شده است. این در عمق قرار گرفتن مخزن همچنین باعث می‌شده تا به راحتی و به طور طبیعی بتوان آب نهر یا قنات را برروی آن سوار کرد.
این مخزن به شکل استوانه‌ای بوده و دارای پوشش گنبدی می‌باشد. فضای مخزن هیچ یک از آب‌انبارها حبس نمی‌باشد و همه آنها دریچه‌ای جهت تهویه هوا دارند. حبس بودن فضای مخزن علاوه بر آنکه امکان دستیابی به داخل آن را مشکل می‌نماید. آب را هم بسیار گرم می‌کند. که جهت حصول این مطلب، انتهایئی‌ترین بخش گنبد یعنی رأس آن را به صورت مدور باز می‌گذاشته‌اند. مصالح بکار رفته در آب‌انبار: آجر، گچ، آهک و ساروج می‌باشد.
11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
در خصوص این بنا هیچ گونه اقدام خاصی صورت نگرفته است.
12-توضیح تعمیرات گذشته اثر) بنا(:

 13-شرح وضعیت موجود، خطر پذیری و آسیبهای وارده ( اگر آسیبی دیده است):

14-توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از آنجائی که آب، آب‌انبارها توسط نهرها، قناتها یا مسیل‌ها در مواقع بارندگی تأمین می‌شده مسأله بهداشت بودن آبحائز اهمیت است. اما همان طوری که می‌دانیم این آب کاملاً‌بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است. دلایل این امر عبارتند از:
1-در آب‌انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبهای غیرهوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته‌اند بنابراین در این آب از بین می‌رفته‌اند.
2-به واسطه جاذبه زمین، املاح و ذرات موجود در آب ته‌نشین می‌شوند و همچنین برروی آب، نمک و آهک می‌ریختند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد. بنابراین تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می‌گرفته است.
15-ذکر منابع و مآخذ گزارش :

این آب‌انبارها از سازه‌های آبی قدیمی بیرجند می‌باشد با توجه به اینکه نقشه و ساختار آب‌انبارها از زیرسازی تا آخر یکسان و هماهنگ است آب‌انبارهای چهردرخت نیز شباهت زیادی با دیگر نمونه‌های موجود در شهر دارد بطور کلی در سلسله مراتب معماری آن بخش‌های ذیل مانند:
فضای ورودی، پلکان، پاشیر، منبع ذخیره آب بوجود آمده است فضای ورودی آب‌انبارها بصورت ساده و در عین حال دارای سردری با قوس جناغی است بعد از فضای ورودی پلکان آب‌انبار واقع شده است. مخزن ذخیره آب به صورت مستطیل با مصلح چون ساروج و آهک نفوذ ناپذیر گشته و جهت پوشش محل ذخیره از فرم گهواره‌ای استفاده شده است. لازم به ذکر است شرایط اقلیمی منجر به پدیدآمدن آب‌انبارها در سطح شهر و اطراف آن شده است و اغلب این آثار علاوه بر سادگی در فضا صرفاً به عنوان مکانی جهت تهیه آب شرب مورد استفاده قرار گرفته است.

 1-  موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی ، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی ).
 شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد از نظر طبیعی میتوان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین      رشته کوه که اکثرا جوان و متعلق یه دوره سوم زمین شناسی میباشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر  می باشد . از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثرا بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین انها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد . علاوه بر آن کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد . لازم بذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی میدهد .
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری ).
آب انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراها ی بین راهی احداث می شده است . آب انبار حاجی علی رضا بیک که همچون سایر نمونه های موجود در شهر جهت تامین آب آشامیدنی مردم مورد استفاده بوده به لحاظ مکانی در فاصله ای کمتر از صد متر در غرب آب انبار محسن زاده در ضلع جنوبی کوچه « خواجه ها » روبروی منزل آراسته و پردلی واقع می باشد .
3-  تاریخچه بنا :
قدمت این آب انبار به دوره قاجاریه بر می گردد . بانی و واقف این بنا « حاجی علی رضا بیک » می باشد  واین بنا در زمان حشمت الملک ساخته شده است .
4- مشخصات بنا:
آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب انبار وجود داشته است . از آنجایی که به لحاظ نقشه و ساختار آب انبار ها مشابه می باشند می توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب انبارها شامل : 1- فضای ورودی    2- راه پله    3- پاشیر    4- بادگیر و هواکش     5- پوشش منبع      6- منبع ذخیره آب   می باشند .
فضای ورودی آب انبار حاجی علی رضا بیک بسیار ساده و دارای پوششی به سبک رومی می باشد . قوس سر در ورودی از نوع جناقی بوده و سکوهای طرفین راه پله که جهت استراحت و نشستن تعبیه شده بودند هم اکنون از بین رفته است در قسمت بالای سر در کتیبه ای دیده می شود که ابیات شعری است بدین قرار :

          بسمه ا... تعالی
   ... برگزیدند مخلوق حق همه را                      عطا نمود بوی کردگار کوثر را
        ولی خویش علی را نمود ساقی آن                  که روز حشر .............محشر را
         ز وصف حوض ساقی نمی توان گفتن                کنند جمع اگر خلق هفت کشور را
   هنر نگر که از آن حوض علس بردارد                  ....که قطع و نظر  است ....را
           بنام حاجی ناجی علی رضا بیک است              کزین عمل بسرش حق نهاد افسر را
 سبب که بود امیر حشمت الملک                    ...باید ین حسن خلق نوکر را
        دعای دلت .............................                 شده خطا ب ز معصوم اهل ......را
    سوال شد .............سال تاریخش                 از آن حق فرج بر نشاند اژدر را
                          .........آب داد که در روز کار نسنجیدم              نشین دال نما صنم میر غضنفر را                   

درب ورودی آب انبار مسدود بوده و امکان بر رسی دقیق فضای داخلی مقدور نمی باشد . اما با توجه به ساختار یکسان آب انبارها و گفته ها ی اهالی محل دارای پلکانی با پوشش گهواره ای بوده که از سطح زمین شروع شده تا پا شیر امتداد یافته است .
پا شیر که بعنوان آخرین بخش فضای معماری داخلی آب انبار محسوب می شود دارای یک یا چند شیر روسی از جنس برنج بوده که بنا به گفته یکی ا زسالخوردگان شهر این آب انبار دارای بزرگترین شیرهای روسی بوده است .
شیر آب ، آب انبار را معمولاً یک متر بالاتر از کف مخزن قرار می دادند تا رسوبات و املاح ته نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود .پوشش این فضا معمولا به صورت  ساده واز نوع ضربی می باشد . مخزن این آب انبار همچون سایر آب انبارها به دلیل استحکام و مقاومت در برابر فشار و نیروی جانبی آب درون آن، کاهش نوسان درجه حرارت ، یخ نزدن آب در زمستان و خنک بودن آن در تابستان در داخل زمین احداث می شود . این در عمق قرار گرفتن مخزن همچنین باعث می شده تا براحتی و بطور طبیعی بتوان آب نهر یا قنات را برروی آن سوار کرد . این مخزن به شکل استوانه ای بوده و دارای پوشش گنبدی می باشد . فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نمی باشد و همه آنها دریچه ای جهت تهویه هوا دارند . حبس بودن فضای مخزن علاوه بر آنکه امکان دستیابی به داخل آن را هم بسیارمشکل مینماید و آب را هم بسیار گرم می کند که جهت حصول این مطلب ، انتهایی ترین بخش گنبد یعنی راس آن را بصورت مدور باز می گذاشته اند. مصالح بکار رفته درآب انبار : آجر ، گچ ، آهک و ساروج می باشد
5  - نوع بهره برداری و خصوصیات  بارز بنا :     
با توجه به گسترش و توسعه خدمات و تسهیلات و وجود سیستم لوله کشی شهری این آب انبار به حالت بلااستفاده باقی مانده است . این آب انبار جهت جلوگیری از مبدل شدن به زباله دانی و محل تجمع افراد معتاد و ناباب و همچنین تخریب فضاهای داخلی مسدود می باشد .
6- عوامل تزئین شده و نوع آنها :
این بنا بصورت ساده و فاقد تزئین می باشد .            
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی :
از آنجایی که آب انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می شده اند وقفی می باشند . با توجه به خصوصیات ویژه آب انبار ها و نقش حیاتی آنها در زندگی ادوار گذشته که قبلاً به آن اشاره شد ، قرار گیری در مرکز بافت تاریخی ، توجه و احترام خاص عامه مردم به این اماکن که چه بسا بسیاری به دلیل تقدس و پاکی آب آنرا مقدس نیز می دانند مستحق قرارگیری در ردیف آثار تاریخی می باشند .        
8 – اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات  :  
تا کنون در خصوص بنا و حریم آن اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است . تنها اقدام حفاظتی صورت گرفته مسدود کردن بنا بوده است . این بنا با توجه به قرارگیری در بافت قدیم و هم جواری با بناهایی همچون منزل آراسته و پردلی و آب انبار محسن زاده دارای ویژگیهای خاصی می باشد که باید در ضوابط حریم آن مبذول گردد .
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا :
از آنجایی که آب ، آب انبار ها توسط نهرها ، قناتها ، یا مسیلها در مواقع بارندگی تامین می شده مساله بهداشتی بودن آب حائز اهمیت  است اما همانطور که می دانیم این آب کاملا بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است . دلایل این امر عبارتند از :
1-  در آب انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبها ی غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته اند بنابراین در این آب از بین می رفته ا ند .
2- به واسطه جاذبه زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شده اند و همچنین بر روی آب ، نمک و آهک می ریخته اند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد . بنا بر این تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است .
د – اشاره به اقداماتی که در دوره های گذشته روی بنا انجام شده است
1-    توسعه و یا تعمیرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون :
در خصوص این بنا هیچگونه اقدام خاصی صورت نگرفته است .