بند دره

بند دره «DAREH»
شناخت بنا
1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکتنی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
بند تاریخی دره در فاصله حدود سه کیلومتری جنوب بیرجند و بر مسیر دره ای در رشته کوه باقران بنا شده است. این بنای تاریخی در حد فاصل دو صخره طبیعی و در مسیر سیلاب های فصل قرار گرفته تا با ذخیره کردن آب های روان ، جهت مصرف در فصول کم آب مورد استفاده قرار گیرد.
3-  تاریخچه بنا:
این بنا به همراه دو سد تاریخی دیگر که در فاصله کمی از هم قرار دارند، در یک زمان یعنی توسط امیر حشمت الملک علم ساخته شده اند. بنابراین سه بند تاریخی دوره عمرشاه و النگ در نیمه دوم قرن سیزدهم ه.ق بنا شده اند.
4- مشخصات بنا:
بند یا سد تاریخی دره بنایی است عظیم از سنگ، آجر و ملات ساروج که بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران احداث شده است. این بنا با 31 متر طول تاج، 3 الی 5 متر عرض تاج و حدود 13 متر ارتفاع، مهمترین بند تاریخی در بیرجند محسوب می شود. یکی از ویژگی های عمده اقلیمی خراسان جنوبی کمی باران و سایر ریزش های جوی است. احداث بند بر مسیر سیلاب های فصلی از دو جهت دارای اهمیت بوده است اول از جهت ذخیره سازی آب جهت مصرف در فصول کم باران و دوم به لحاظ مهار سیلاب های فصلی که گاهی باعث بروز خسارت به مزارع و باغ ها می شده است. علاوه بر آن این سدها باعث تشکیل دریاچه های کوچک می شده اند که می توانسته اند به عنوان تفریحگاه مورد استفاده قرار بگیرند.
مصالح به کار رفته در ساخت بند عبارتند از : سنگ یا ملات ساروج در مغز کار اندود ملات ساروج به عنوان اندود پشت بند تا در مقابل نفوذ رطوبت مقاومت داشته باشد و آجر در نمای بیرونی.ضخامت دیوار سد در پایه به هشت متر می رسد و در قسمت تاج این ضخامت از سه تا پنج متر متفاوت است. علاوه بر قطر زیاد دیوار که باعث افزایش استحکام آن می شده ، معمار دو ترفند دیگر به منظور افزایش استحکام دیوار سد به کار بسته است. اول احداث دو پشت بند است که با عرض حدود 1.80 متر و پیش آمدگی حدود پنج متر، بر استحکام دیواره می افزایند. این دو پشت بند در دو طرف کانال تخلیه اضطراری قرار دارند. اقدام دیگر برای افزایش استحکام سد قوسی است که در قسمت مخزن به دیواره داده شده است. مخزن بند به مرور زمان از گل و لای انباشته شده و این امر باعث کاهش شدید گنجایش آب مخزن گردیده است.
5-  نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
متأسفانه خشک سالی های اخیر باعث شده مخزن سد کاملا خالی از آب شود. اما نوع بهره برداری بنا جهت ذخیره سازی آب و مهار سیلاب ها می باشد. خصوصیت بارز بنا، نوع کاربری خاص آن است که با توجه به شرایط اقلیمی منطقه بر اوضاع اقتصادی تأثیر فراوانی دارد.
6- عوامل تزیین شده و نوع آنها:
این بنا با توجه به نوع کاربری خود تزیین عمده ای ندارد. بعضی ویژگی ها در بنا وجود دارد که شاید بتوان ان را به نوعی تزیین به حساب آورد.
1- آجر فرش کف تاج
2- هره آجری دو طرف تاج
3- نمای آجری سد
7-  نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در فهرست آثار تاریخی :
مالکیت بنا خصوصی بوده و متعلق به آقای مهدیزاده مدیرعامل شرکت پویش بیرجند می باشد. مشخصات ثبت بنا در ردیف آثار تاریخی عبارتست از : تاریخی بودن بنا، ویژگی های معماری، سلامت بنا و توانایی های بنا در جهت جذب گردشگر.
8-  اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات:
در مورد این بنا تاکنون توسط سازمان میراث فرهنگی کشور اقدام خاصی صورت نگرفته است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
متأسفانه گذشت ایام و عدم توجه کافی به بنا در سالیان گذشته باعث شروع روند تخریب بنا به خصوص ریزش آجرهای نمای بنا گردیده است. لازم است هرچه سریعتر نسبت به انجام امور حفاظتی ، مرمتی و همچنین لایروبی مخزن اقداماتی صورت گیرد.
10- توسعه و یا تغییرات و دخل و تصرف انجام شده تاکنون:
خوشبختانه در مورد بنا اقدامی که باعث لطمه به بنیان بنا و یا هویت ان گردد صورت نگرفته است و بنا هنوز اصالت خود را حفظ نموده است.