1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
بند تاریخی عمرشاه در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند در داخل رشته کوه باقران بنا شده است. این سد در مسیر رودخانه ای فصلی و حدفاصل دو صخره طبیعی در جهت شرقی غربی احداث شده است.
3- تاریخچه بنا:
این سد تاریخی در دوره قاجار و در زمان حکمرانی حشمت الملک علم یعنی نیمه دوم قرن سیزدهم و همراه دو بنای تاریخی همگون یعنی بند دره و بند النگ احداث شده است.
4- مشخصات بنا:
بند تاریخی عمرشاه در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند و در داخل رشته کوه باقران بنا شده است. این سد که از سازه های آبی متعلق به دوره قاجار است، بنایی است عظیم که جهت مهار سیلاب ها و ذخیره سازی آب احداث گردیده . بند عمرشاه با 27 متر طول تاج، 4 الی 6 متر عرض تاج و 13 متر ارتفاع دیواره با مصالحی از قبیل آجر ، سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. دیواره بند در قسمت پایین از تاج قطورتر در نظر گرفته شده است تا توان مقاومت بیشتری در مقابل فشار آب داشته باشد. ساخت دو پشت بند به عرض 1.70 که در طرفین کانال تخلیه اضطراری آب قرار دارد ، اقدام دیگری برای افزایش استحکام سد است. دیواره در قسمت مخزن به صورت منحنی ساخته شده تا بدین وسیله مقاومت دیواره در مقابل فشار حجم عظیم آب به حداکثر برسد. با توجه به اینکه در سال 1367 ه.ش. توسط اداره کشاورزی تغییرات زیادی در بنا صورت گرفته ، در نظر اول تاریخی بودن آن به نظر نمی رسد اما با مشاهده ملات ساروج که به منظور اندود سطح دیواره در قسمت مخزن استفاده شده و آجرهای قدیمی که در بعضی نقاط از زیر اندود سیمان بیرون آمده تاریخی بودن بنا محرز می گردد. علاوه بر عناصر فوق الذکر کانال سرریز در قسمت غربی بند تعبیه شده تا در زمان پر شدن مخزن، آبهاب آزاد از این محل تخلیه شوند. متأسفانه بر اثر گذر زمان مخزن بند کاملا انباشته از گل و لای شده است به گونه ای که سطح گل و لای کاملاً هم سطح تاج شده است.
5- نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
کاربری اصلی این بنا ذخیره آب و مهار سیلاب ها بوده است ولی اکنون بدلیل پر شدن مخزن سد از گل و لای عملاً از آن هیچ گونه استفاده ای نمی شود. خصوصیت بارز این بنا نقشی است که در ذخیره سازی آب جهت استفاده در مواقع کم باران داشته است.
6- عوامل تزیین شده و نوع آنها:
بدلیل اقداماتی که توسط اداره کشاورزی بر روی این بنا در سال های گذشته انجام گرفته یعنی سیمان نمودن بعضی قسمت های بنا و سنگ نمودن بنای آن اگر هم تزئینی در آن بکار رفته قابل مشاهده نیست هرچند به نظر نمی رسد با توجه به نوع کاربری آن تزیین عمده ای در آن وجود داشته باشد.
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در فهرست آثارتاریخی:
این بنا جزو اموال عمومی بوده و فاقد مالک خصوصی می باشد. مشخصات ثبت بنا در فهرست آثار تاریخی: تاریخی بودن بنا، سلامت بنا و عملکرد بنا به عنوان نمونه ای از سازه های آبی می باشد.
8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات:
در خصوص این بنا تا کنون توسط سازمان میراث فرهنگی هیچ اقدامی صورت نگرفته است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
دو عامل عمده باعث وارد آمدن لطمه به بنا شده است اول تغییراتی که توسط اداره کشاورزی در نمای بنا و هویت ان داده شده است و دوم پر شدن مخزن بنا که باعث شده کاربری آن تحت الشعاع قرار گیرد. با تخصیص اعتباراتی جهت برگرداندن نمای بنا به حالت اول و لایروبی مخزن ، می توان این بنای با ارزش را احیاء و ساماندهی کرده و به طور مناسب از آن استفاده کرد.
10- توسعه و یا تغییرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون:
عمده تغییرات صورت گرفته در این بنا در سال 1368 ه.ش. توسط اداره کشاورزی بوده است. این تغییرات عبارتست از سنگ نمودن نمای بنا و سیمان کردن بعضی قسمت های آن.

بند دره «DAREH»
شناخت بنا
1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکتنی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
بند تاریخی دره در فاصله حدود سه کیلومتری جنوب بیرجند و بر مسیر دره ای در رشته کوه باقران بنا شده است. این بنای تاریخی در حد فاصل دو صخره طبیعی و در مسیر سیلاب های فصل قرار گرفته تا با ذخیره کردن آب های روان ، جهت مصرف در فصول کم آب مورد استفاده قرار گیرد.
3-  تاریخچه بنا:
این بنا به همراه دو سد تاریخی دیگر که در فاصله کمی از هم قرار دارند، در یک زمان یعنی توسط امیر حشمت الملک علم ساخته شده اند. بنابراین سه بند تاریخی دوره عمرشاه و النگ در نیمه دوم قرن سیزدهم ه.ق بنا شده اند.
4- مشخصات بنا:
بند یا سد تاریخی دره بنایی است عظیم از سنگ، آجر و ملات ساروج که بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران احداث شده است. این بنا با 31 متر طول تاج، 3 الی 5 متر عرض تاج و حدود 13 متر ارتفاع، مهمترین بند تاریخی در بیرجند محسوب می شود. یکی از ویژگی های عمده اقلیمی خراسان جنوبی کمی باران و سایر ریزش های جوی است. احداث بند بر مسیر سیلاب های فصلی از دو جهت دارای اهمیت بوده است اول از جهت ذخیره سازی آب جهت مصرف در فصول کم باران و دوم به لحاظ مهار سیلاب های فصلی که گاهی باعث بروز خسارت به مزارع و باغ ها می شده است. علاوه بر آن این سدها باعث تشکیل دریاچه های کوچک می شده اند که می توانسته اند به عنوان تفریحگاه مورد استفاده قرار بگیرند.
مصالح به کار رفته در ساخت بند عبارتند از : سنگ یا ملات ساروج در مغز کار اندود ملات ساروج به عنوان اندود پشت بند تا در مقابل نفوذ رطوبت مقاومت داشته باشد و آجر در نمای بیرونی.ضخامت دیوار سد در پایه به هشت متر می رسد و در قسمت تاج این ضخامت از سه تا پنج متر متفاوت است. علاوه بر قطر زیاد دیوار که باعث افزایش استحکام آن می شده ، معمار دو ترفند دیگر به منظور افزایش استحکام دیوار سد به کار بسته است. اول احداث دو پشت بند است که با عرض حدود 1.80 متر و پیش آمدگی حدود پنج متر، بر استحکام دیواره می افزایند. این دو پشت بند در دو طرف کانال تخلیه اضطراری قرار دارند. اقدام دیگر برای افزایش استحکام سد قوسی است که در قسمت مخزن به دیواره داده شده است. مخزن بند به مرور زمان از گل و لای انباشته شده و این امر باعث کاهش شدید گنجایش آب مخزن گردیده است.
5-  نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
متأسفانه خشک سالی های اخیر باعث شده مخزن سد کاملا خالی از آب شود. اما نوع بهره برداری بنا جهت ذخیره سازی آب و مهار سیلاب ها می باشد. خصوصیت بارز بنا، نوع کاربری خاص آن است که با توجه به شرایط اقلیمی منطقه بر اوضاع اقتصادی تأثیر فراوانی دارد.
6- عوامل تزیین شده و نوع آنها:
این بنا با توجه به نوع کاربری خود تزیین عمده ای ندارد. بعضی ویژگی ها در بنا وجود دارد که شاید بتوان ان را به نوعی تزیین به حساب آورد.
1- آجر فرش کف تاج
2- هره آجری دو طرف تاج
3- نمای آجری سد
7-  نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در فهرست آثار تاریخی :
مالکیت بنا خصوصی بوده و متعلق به آقای مهدیزاده مدیرعامل شرکت پویش بیرجند می باشد. مشخصات ثبت بنا در ردیف آثار تاریخی عبارتست از : تاریخی بودن بنا، ویژگی های معماری، سلامت بنا و توانایی های بنا در جهت جذب گردشگر.
8-  اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات:
در مورد این بنا تاکنون توسط سازمان میراث فرهنگی کشور اقدام خاصی صورت نگرفته است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
متأسفانه گذشت ایام و عدم توجه کافی به بنا در سالیان گذشته باعث شروع روند تخریب بنا به خصوص ریزش آجرهای نمای بنا گردیده است. لازم است هرچه سریعتر نسبت به انجام امور حفاظتی ، مرمتی و همچنین لایروبی مخزن اقداماتی صورت گیرد.
10- توسعه و یا تغییرات و دخل و تصرف انجام شده تاکنون:
خوشبختانه در مورد بنا اقدامی که باعث لطمه به بنیان بنا و یا هویت ان گردد صورت نگرفته است و بنا هنوز اصالت خود را حفظ نموده است.
 

بند النگ (OLANG)
1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
بند تاریخی النگ در مسیر رودخانه ای اتفاقی در حدود 5 کیلومتری جنوب شرق بیرجند و در دره ای در رشته کوه باقران ساخته شده است. با توجه به وضعیت آب و هوایی جنوب خراسان که بارش باران در آن بسیار کم است، مردم سعی کرده اند با روش های مختلفی نسبت به ذخیره سازی آب های روان اقدام کنند. ساختن بند و سد از جمله این روش هاست که به منظور ذخیره سازی آب های روان حاصل از باران در فصول زمستان و بهار جهت مصرف در فصول کم باران به کار می رفته است.
3- تاریخچه بنا:
زمان ساخت این بنا به دوره حکومت حشمت الملک از حاکمان دوره قاجار در منطقه قهستان برمی گردد. بنابراین تاریخ ساخت این بنا نیمه دوم قرن 13 است.
4- مشخصات بنا:
بند تاریخی النگ در مسیر رودخانه ای اتفاقی در دره ای واقع در رشته کوه باقران قرار دارد. این سد نسبت به سایر سدهای همزمان خود کوچکتر و دارای جزئیات کمتری است، 5 متر ارتفاع، 22 متر طول تاج و از 3.30 تا 3.60 متر عرض تاج دارد. مصالح استفاده شده در ساخت این سد ، سنگ، ملات ساروج و مقدار کمی آجر می باشد.
این بند در حد فاصل دو صخره طبیعی و بر مسیر رودی فصلی واقع شده تا جریان سیلاب ها را مهار کرده و در هنگام نیاز به مصرف برسانند. این سد از لحاظ معماری بنایی ساده است که پیچیدگی زیادی ندارد.
ضخامت سد در پایه 4.80 متر و در تاج 3.30 متر است که با توجه به اینکه فشار آب در بخش های پایین بیشتر است، اختلاف در ضخامت سد امری طبیعی و ضروری بوده است . دو پشت بند در دو طرف کانال تخلیه آب وجود دارد که به استحکام بند می افزوده است. این دو پشت بند با سنگ و ساروج ، به طول یک متر و عرض 80 سانتی متر و در ارتفاع خود بند یعنی 5 متر ساخته شده است.
کانال تخلیه بند به ارتفاع 2 متر و عرض 1.3 متر ، کار تخلیه آب در زمان پر شدن مخزن را بر عهده دارد . با کار گذاشتن سه عدد تنبوشه (لوله) سفالی در ارتفاع دیواره که هر کدام دارای قطری از 10 الی 20 سانتی متر می باشند ، تخلیه آب پشت سد در زمان های ضروری انجام می پذیرد.
5- نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
از این بنای تاریخی به منظور ذخیره کردن آب های سطحی در زمان بارندگی و استفاده از این آب در مواقع ضروری و همچنین مهار سیلاب ها استفاده می شود. البته خشکسالی های اخیر باعث شده این سد کاملا خالی از آب ابشد.
عمده خصوصیات این بنا نوع کاربری آن است. در خراسان جنوبی به دلیل عدم وجود رودهای دائمی و کمبود بارش ، احداث سد رونق چندانی نداشته و عمده ترین سدهای تاریخی شناخته شده شامل سد النگ، سد یا بند دره و بند عمرشاه می باشند که این مسئله ضرورت توجه و حفاظت از آنها را چند برابر می کند.
6- عوامل تزیین شده و نوع آنها:
با توجه به نوع کاربری این بنا استفاده از تزئینات در آن توجیهی نداشته است و هیچگونه تزیین خاصی در آن به چشم نمی خورد.
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در فهرست آثارتاریخی:
این بنا فاقد مالک خصوصی است . عمده مشخصات بنا جهت ثبت در آثارتاریخی عبارتست از : تاریخی بودن بنا، سلامت بنا، نوع کاربری بنا و ویژگی هیا معماری آن.
موقعیت جرافیایی و اقلیمی خراسان جنوبی با بارش های کم و کمی آب های روان و نبود رودخانه دائمی باعث شده تا ساکنان به منظور تأمین آب مورد نیاز خود در فصول کم آبی دست به ساخت بناهایی جهت ذخیره سازی آب بزنند. آب انبارها و بندها از جمله این سازه ها می باشند که تعدادی از آنها در منطقه شناسایی شده اند. بند تاریخی النگ شاهد گویایی بر این تلاش مردم منطقه در جهت رفع نیازشان می باشد.
8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات:
در مورد این بنا تا کنون هیچ اقدامی توسط سازمان میراث فرهنگی کشور صورت نگرفته است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
با توجه به متروکه بودن این اثر تاریخی و عدم توجه کافی به آن روند تخریب و فرسایش آن آغاز شده و در صورت ادامه روند ، تخریب آن شدت خواهد یافت . عدم لای روبی مخزن پشت بند باعث شده تا انبوهی از گل و لای در پشت آن جمع شده و عملا گنجایش مخزن به حداقل برسد. با لایروبی مخزن ، علاوه بر احیاء سد ، می توان تفریحگاه مناسبی ایجاد نمود که این مسئله علاوه بر اینکه باعث رونق صنعت گردشگری می شود باعث آشنایی عموم مردم با آثار تاریخی و علاقه مندی آنها به اینگونه آثار فرهنگی ، تاریخی می شود.
10- توسعه و یا تغییرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون:
خوشبختانه در مورد این بنا تغییر عمده ای که باعث لطمه به هویت و اصالت آن شود صورت نگرفته است و این بنا هویت و اصالت تاریخی خود را حفظ کرده است. تنها اقدامات انجام شده اندود سیمان در بخش های کمی از بنا است که ترمیم آن به راحتی امکان پذیر است.