بند عمرشاه

1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
بند تاریخی عمرشاه در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند در داخل رشته کوه باقران بنا شده است. این سد در مسیر رودخانه ای فصلی و حدفاصل دو صخره طبیعی در جهت شرقی غربی احداث شده است.
3- تاریخچه بنا:
این سد تاریخی در دوره قاجار و در زمان حکمرانی حشمت الملک علم یعنی نیمه دوم قرن سیزدهم و همراه دو بنای تاریخی همگون یعنی بند دره و بند النگ احداث شده است.
4- مشخصات بنا:
بند تاریخی عمرشاه در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند و در داخل رشته کوه باقران بنا شده است. این سد که از سازه های آبی متعلق به دوره قاجار است، بنایی است عظیم که جهت مهار سیلاب ها و ذخیره سازی آب احداث گردیده . بند عمرشاه با 27 متر طول تاج، 4 الی 6 متر عرض تاج و 13 متر ارتفاع دیواره با مصالحی از قبیل آجر ، سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. دیواره بند در قسمت پایین از تاج قطورتر در نظر گرفته شده است تا توان مقاومت بیشتری در مقابل فشار آب داشته باشد. ساخت دو پشت بند به عرض 1.70 که در طرفین کانال تخلیه اضطراری آب قرار دارد ، اقدام دیگری برای افزایش استحکام سد است. دیواره در قسمت مخزن به صورت منحنی ساخته شده تا بدین وسیله مقاومت دیواره در مقابل فشار حجم عظیم آب به حداکثر برسد. با توجه به اینکه در سال 1367 ه.ش. توسط اداره کشاورزی تغییرات زیادی در بنا صورت گرفته ، در نظر اول تاریخی بودن آن به نظر نمی رسد اما با مشاهده ملات ساروج که به منظور اندود سطح دیواره در قسمت مخزن استفاده شده و آجرهای قدیمی که در بعضی نقاط از زیر اندود سیمان بیرون آمده تاریخی بودن بنا محرز می گردد. علاوه بر عناصر فوق الذکر کانال سرریز در قسمت غربی بند تعبیه شده تا در زمان پر شدن مخزن، آبهاب آزاد از این محل تخلیه شوند. متأسفانه بر اثر گذر زمان مخزن بند کاملا انباشته از گل و لای شده است به گونه ای که سطح گل و لای کاملاً هم سطح تاج شده است.
5- نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
کاربری اصلی این بنا ذخیره آب و مهار سیلاب ها بوده است ولی اکنون بدلیل پر شدن مخزن سد از گل و لای عملاً از آن هیچ گونه استفاده ای نمی شود. خصوصیت بارز این بنا نقشی است که در ذخیره سازی آب جهت استفاده در مواقع کم باران داشته است.
6- عوامل تزیین شده و نوع آنها:
بدلیل اقداماتی که توسط اداره کشاورزی بر روی این بنا در سال های گذشته انجام گرفته یعنی سیمان نمودن بعضی قسمت های بنا و سنگ نمودن بنای آن اگر هم تزئینی در آن بکار رفته قابل مشاهده نیست هرچند به نظر نمی رسد با توجه به نوع کاربری آن تزیین عمده ای در آن وجود داشته باشد.
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در فهرست آثارتاریخی:
این بنا جزو اموال عمومی بوده و فاقد مالک خصوصی می باشد. مشخصات ثبت بنا در فهرست آثار تاریخی: تاریخی بودن بنا، سلامت بنا و عملکرد بنا به عنوان نمونه ای از سازه های آبی می باشد.
8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات:
در خصوص این بنا تا کنون توسط سازمان میراث فرهنگی هیچ اقدامی صورت نگرفته است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
دو عامل عمده باعث وارد آمدن لطمه به بنا شده است اول تغییراتی که توسط اداره کشاورزی در نمای بنا و هویت ان داده شده است و دوم پر شدن مخزن بنا که باعث شده کاربری آن تحت الشعاع قرار گیرد. با تخصیص اعتباراتی جهت برگرداندن نمای بنا به حالت اول و لایروبی مخزن ، می توان این بنای با ارزش را احیاء و ساماندهی کرده و به طور مناسب از آن استفاده کرد.
10- توسعه و یا تغییرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون:
عمده تغییرات صورت گرفته در این بنا در سال 1368 ه.ش. توسط اداره کشاورزی بوده است. این تغییرات عبارتست از سنگ نمودن نمای بنا و سیمان کردن بعضی قسمت های آن.