قنات رحیم آباد

شناسنامه اثر تاریخی:
نام اثر تاریخی: قنات رحیم آباد
موقعیت جغرافیایی: طول جغرافیایی 9 درجه 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه و ارتفاع از سطح دریا 2787.
دوره تاریخی: قاجاریه
مالکیت: بنیاد مستضعفان
نوع اثر: قنات
آدرس اثر: بیرجند، خیابان رحیم آباد، مجاور یخچال رحیم آباد
 
1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری):
در روستای بیدخت (اکبریه)
3- تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
به احتمال قوی در نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد کشاورزان از وجود جریانات آب های زیرزمینی آگاهی پیدا کردند و با استفاده از همین دانایی شروع به استفاده از آب های زیرزمینی نموده اند. بدون تردید زمان پیدایش قنات ها را می توان آغاز گسترش و پیدایی علوم و صنایع ابتدایی هزاره سوم پیش از میلاد دانست یعنی در خقیقت زمان بهره برداری انسان از قنات، وقتی اغاز شد که وی توانست به دانش های مربوط به آن پی ببرد.
4- سوابق پژوهشی اثر (شناسایی، بررسی، گمانه زنی، حفاری و ...):
به جز پرونده پیشنهاد ثبت اثر سابقه دیگری ندارد.
5- نوع و توضیحات مالکیت اثر:
مالکیت این بنا متعلق به بنیاد مستضعفان می باشد.
6- اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: (حریم پیشنهادی)
تاکنون هیچ گونه اقدامی در خصوص حریم قانونی بنا صورت نگرفته است.
7- ویژگی اثر:
قنات یا کاریز به عنوان یک ابداع پیچیده در رابطه با رفع نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی یعنی آبرسانی مناطق کم آب به وجود آمده است و کشاورزان را در تأمین آب مورد نیازشان یاری می رسانده است.
مهمترین ویژگی قنات رحیم آباد تأمین آب مورد نیاز باغ و عمارت تاریخی رحیم آباد است به گونه ای که ادامه حیات درختان این باغ به قنات مذکور بستگی دارد و در صورت عدم ثبت این قنات در فهرست آثار ملی کشور بنیاد مستضعفان به عنوان مالک بنا سهم خویش در این قنات را به سایر متقاضیان واگذار خواهد نمود و در این صورت خشک شدن این باغ تاریخی بعید نخواهد بود.
9- مشخصات بنا (تزیینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و ...):
قنات ابداعی بی نظیر در استخراج آب های زیرزمینی می باشد. در واقع قنات مجموعه ای از چاه های به هم پیوسته است که آب را از مجرای زیرزمینی و از کوهپایه ها به سمت دشت حرکت می دهد به طوری که به ابتدایی ترین چاه که دارای بیشترین عمق می باشد مادرچاه و به انتهایی ترین مظهر گفته می شود.
عمق چاه ها هرچه قدر که به مظهر آن نزدیک می شویم کمتر می گردد به طوری که در مظهر، آب از عمق به سطح رسیده و امکان بهره برداری از ان میسر می باشد.
مادرچاه قنات رحیم آباد در دامنه کوه باقران و رد حدود 4 کیلومتری مظهر واقع شده است. عمق این چاه حدود 80 متر می باشد.
مظهر این قنات در حوالی باغ رحیم آباد قرار دارد.
این قنات به دلیل ساخت و سازهای شهری آسیب فراوان دیده است به طوری که مسیر قنات را نمی توان به درستی تشخیص داد.
10- نوع بهره برداری اثر (قبلی، فعلی، پیشنهادی):
قنات ها عام المنفعه بوده و جهت آبیاری زمین ها، آب شرب و ... مورد استفاده بوده است بخصوص در زمان های گذشته که آب لوله کشی شهری وجود نداشته است.
11- توضیحات دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
به دلیل گسترش شهری ، مسیرهای قنات مفقود شده اند و در حومه شهر تنها با توجه به تپه های زردرنگ قابل مشاهده می توان تاحدودی به مسیر قنات پی برد.
12- توضیح تعمیرات گذشته بنا:
تاکنون در خصوص تعمیر این قنات اقدامی صورت نگرفته است.
13- شرح وضعیت موجود، خطرپذیری و آسیب های وارده (در صورت رخداد):
این قنات با توجه به عدم بارندگی های کافی بسیار بسیار کم آب می باشند و در بعضی قسمت ها به دلیل ریزش دیوارهای ان قنات مسدود گشته است و همچنین به دلیل عدم لایه روبی، قنات در معرض آسیب ها و تخریب جدی قرار دارد لذا باید هرچه سریعتر در خصوص ثبت آن اقدام نمود.
14- توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از زمانی که کشاورزی شکل خاصی به خود گرفت، یعنی به شکل یک حرفه و شغل خاص و ثابت مربوط به یک قشر از مردم جامعه درآمد برای رفع این نیاز سیستم های مختلف آبیاری و آبکشی مصنوعی به وجود آمد که نمونه های آن در بین النهرین، دره سند و محوطه های باستانی فلات ایران به صورت های مختلف لوله کشی و کانال کشی و حفرهای انحرافی به وجود امد. در حقیقت کشاورزان توانسته اند با استفاده از این روش ها، آب مورد نیاز خود را به صورت مطمئن در دسترس داشته باشند. از طرف دیگر در فلات ایران مردم برای برداشت آب کافی و همیشگی روش های مختلفی را آزموده اند که از جمله می توان به استفاده از آب های چشمه های طبیعی و رودخانه ها و بنا کردن برکه ها و آب انبارها اشاره کرد. اما هیچ کدام از این روش ها برای سیراب کردن مزارع کافی به نظر نمی رسیده است. بنابراین فکر اوردن و انتقال آب از منابع دورتر به محل مورد استفاده شکل گرفت. بدین ترتیب قنات ها شکل گرفتند. درخصوص قنات رحیم اباد با توجه به ویژگی های ذکر شده برای این اثر ثبت آن در فهرستآثار ملی از مهمترین اقدامات است.
15- ذکر منبع و مأخذ گزارش:
محمد مرادی، اصغر، قنات های نائین و محمدیه قدیم و نقش انها در سازمان معماری و شهرسازی
مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد نخست، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374، ص 141-148
مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، کرمان، جلد نخست، سازمان میراث فرهنگی کشور