قنات اکبریه

شناسنامه اثر تاریخی

نام اثر تاریخی: قنات اکبریه
موقعیت جغرافیایی: طول جغرافیای 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه و ارتفاع از سطح دریا 2787
دوره تاریخی: قاجاریه
مالکیت: بنیاد مستضعفان
نوع اثر: قنات
آدرس اثر: روستای بیدخت – اکبریه

1-    موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2-    موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
در روستای بیدخت (اکبریه)
3-    تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
به احتمال قوی در نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد کشاورزان از وجود جریانات آب های زیرزمینی آگاهی پیدا کردند و با استفاده از همین دانایی شروع به استفاده از آب های زیرزمینی نموده اند. بدون تردید زمان پیدایش قنات ها را می توان آغاز گسترش و پیدایی علوم و صنایع ابتدایی هزاره سوم پیش از میلاد دانست. یعنی در حقیقت زمان بهره برداری انسان از قنات، وقتی آغاز شد که وی توانست به دانش های مربوط به آن پی ببرد.
4-    سوابق پژوهشی اثر (شناسایی، گمانه زنی، حفاری و ...):
به جز پرونده پیشنهاد ثبت اثر سابقه دیگری ندارد.
5-    نوع و توضیحات مالکیت اثر:
مالکیت این بنا متعلق به بنیاد مستضعفان می باشد.
6-    اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: (حریم پیشنهادی)
تا کنون هیچ گونه اقدامی در خصوص حریم قانونی بنا صورت نگرفته است.
7-    ویژگی اثر:
قنات یا کاریز به عنوان یک ابداع پیچیده در رابطه با رفع نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی یعنی آبرسانی مناطق کم آب به وجود آمده است و کشاورزان را در تأمین آب مورد نیازشان یاری می رسانده است.
مهم ترین ویژگی قنات اکبریه تأمین آب مورد نیاز باغ و عمارت تاریخی اکبریه است به گونه ای که ادامه حیات درختان این باغ به قنات مذکور بستگی دراد و در صورت عدم ثبت این قنات در فهرست آثار ملی کشور بنیاد مستضعفان به عنوان مالک بنا سهم خویش در این قنات را به سایر متقاضیان واگذار خواهد نمود و در این صورت خشک شدن این باغ تاریخی بعید نخواهد بود.
8-    مشخصات اثر:
قنات ابداعی بی نظیر در استخراج آب های زیرزمین می باشد. در واقع قنات مجموعه ای از چاه های به هم پیوسته است که آب را از مجرای زیرزمینی و از کوهپایه ها به سمت دشت حرکت می دهد به طوری که به ابتدایی ترین چاه، که دارای بیشترین عمق می باشد مادرچاه و به انتهایی‌ترین، مظهر گفته می شود.
عمق چاه ها هر چقدر که به مظهر آن نزدیک می شویم کمتر می گردد به طوری که در مظهر آب از عمق به سطح رسیده و امکان بهره برداری از آن میسر می باشد.
مادرچاه قنات اکبریه در روستای بیدخت و در حدود 3 کیلومتری مظهر واقع شده است. عمق این مادرچاه حدوداً 90 الی 95 متر می باشد.
از این قنات در گذشته جهت کشاورزی استفاده می شده اما هم اکنون به دلیل مسدود شدن آن نمی توان از آب آن استفاده نمود.
مظهر این قنات در روستای اکبریه واقع می باشد.
9-    نوع بهره برداری اثر (قبلی، فعلی، پیشنهادی) :
قنات ها عام المنفعه بوده و جهت آبیاری زمین ها، آب شرب و ... مورد استفاده بوده است. به خصوص در زمان های گذشته که آب لوله کشی شهری وجود نداشته است.
10-    توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
به دلیل گسترش شهری مسیرهای قنات مفقود شده اند و در حومه شهر تنها با توجه به تپه های زردرنگ قابل مشاهده می توان تا حدودی به مسیر قنات پی برد.
11-    توضیح تعمیرات گذشته اثر :
تا کنون در خصوص تعمیر این قنات اقدامی صورت نگرفته است.
12-    شرح وضعیت موجود، خطرپذیری و آسیب های وارده (اگر آسیبی دیده است):
این قنات با توجه به عدم بارندگی های کافی بسیار بسیار کم آب می باشند و در بعضی قسمت ها به دلیل ریزش دیوارهای آن قنات مسدود گشته است و همچنین به دلیل عدم لایه روبی، قنات در معرض آسیب ها و تخریب جدی قرار دارد لذا باید هرچه سریعتر در خصوص ثبت آن اقدام نمود.
13-    توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از زمانی که کشاورزی شکل خاصی به خود گرفت، یعنی به شکل یک حرفه و شغل خاص و ثابت مربوط به یک قشر از مردم جامعه درآمد برای رفع این نیاز سیستم های مختلف آبیاری و آبکشی مصنوعی به وجود آمد که نمونه های آن در بین النهرین، دره سند و محوطه های باستانی فلات ایران به صورت های مختلف لوله کشی و کانال کشی و حفرهای انحرافی به وجود آمد. در حقیقت کشاورزان توانسته اند با استفاده از این روش ها، آب مورد نیاز خود را به صورت مطمئن در دسترس داشته باشند. از طرف دیگر در فلات ایران ، مردم برای برداشت آب کافی و همیشگی روش های مختلفی  را آزموده اند که از جمله می توان به استفاده از آب های چشمه های طبیعی و رودخانه ها و بنا کردن برکه ها و آب انبارها اشاره کرد. اما هیچ کدام از این روش ها برای سیراب کردن مزارع کافی به نظر نمی رسیده است. بنابراین فکر اوردن و انتقال آب از منابع دورتر به محل مورد استفاده شکل گرفت. بدین ترتیب قنات ها شکل گرفتند. رد خصوص قنات اکبیره با توجه به ویژگی های ذکر شده برای این اثر ثبت آن در فهرست آثار ملی از مهم ترین اقداماتی است که باید صورت گیرد.
14-    ذکر منبع و مأخذ گزارش (گزارش فوق مربوط به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی می باشد):
الف- محمد مرادی، اصغر، قنات های نائین و محمدیه قدیم و نقش آنها در سازمان معماری و شهرسازی،
ب-  مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد نخست، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374، ص 141-148
ج- مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، کرمان، جلد نخست سازمان میراث فرهنگی کشور