شناخت بنا :
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت طول جغرافیایی 59 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن     می گذرد از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریباً در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوران  سوم زمین شناسی میباشد در بر گرفته و بلند ترین قله این ارتفاعات (بند دره )نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر میباشد .
از نظر مشخصات تکتو نیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیتهای گسلها شکل میگیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد .علاوه برآن در کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریز نو (گل )و شهرستانک امتداد می یابد . لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلهای خضری و کریزان روی میدهد.
2 – موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزین در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری ).
به لحاظ مکانی اب انبار حاج ملک در خیابان مطهری در مجاورت مسجد آیتی بخش مرکزی بیرجند واقع شده است.
آب انبار مزبور با توجه به نقش مهمی که بدلیل گنجایش زیاد در زندگی روزمره اهالی داشته از موقعیت خاص در فرهنگ مردم برخوردار بوده است تا جائیکه آب انبارهای کوچکتر تحت الشعاع آب انبار حاج ملک قرار می گرفته اند.
3- تاریخچه بنا:
تا کنون در مورد آب انبارهای کهنسال و معتبر شهر بیرجند پژوهش همه جانبه و تحلیلی صورت نگرفته است و همچنین بدلیل اینکه بعضی از آب انبارها فاقد کتیبه سر در می باشد برای قدمت آنها پژوهشگر دچار مشکل می گردد ولی به لحاظ فرم و ویژگی هایی که آب انبار حاج ملک دارا میباشد این اثر را میتوان به اواسط دوره قاجاریه نسبت داد و آنطور که گفته میشود بانی این آب انیار شخصی بنام اسدی بوده است و معمار آن بنام حاج ملک مشهور بوده است.
4- مشخصات بنا :
کار احداث آب انبار حاج ملک از نظر فنی کار دقیق و تخصصی بشمار می آید که مصالح اصلی در ساخت آب انبار مزبور عبارت بوده از آجر شفته ، آهگ و ساروج و گچ فضای ورودی آب انبار
مزبور اگرچه ساده طراحی شده ولی نشانه و نمای معماری اصیل ایرانی محسوب می گردد که سقف سردر بوسیله قوسی تیز پوشش داده شده است در دو طرف آستانه ورود به آب انبار سکوهای کوچکی تعبیه شده است که موارد استفاده مختلفی داشته و جایگاه مناسبی برای استراحت بشمار می آمده البته اجزاء مزبور کم ارتفاع و پست ساخته شده اند.
پله های آب انبار که مهمترین قسمت این سازه بحساب می آید دارای 80 پله عرضی بوده است که در حال حاضر بدلیل فعالیتهای نوسازی شهرداری
5- نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا: 
.در حال حاضر بدلیل استفاده اهالی از آب لوله کشی آب انبار حاج ملک از سالهای قبل بصورت متروک و بلا استفاده باقی مانده است .
مزیت ویژگیهایی که این آب انبای دارا می باشد وسعت آن است که در مقایسه با نمونه های مشابه بزرگتر و حجیم تر ساخته شده است و بهمیندلیل در سال74میراث فرهنگی بیرجند از فضای داخلی این اثر
6- عوامل تزئین شده و نوع آنها:

7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی:

8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات : (نظیر:توسعه یا تعمیرات و دخل و تصرفات انجام شده تا کنون)

9- توسعه یا تعمیرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون

موقعیت طبیعی :
شهرستان بیرجند درشرق ایران وجنوب استان خراسان واقع شده است. ازنظر طبیعی این شهرستان در محاصره کویرهای خشک واقع شده.ارتفاعات شهرستان راچندین رشته کوه شامل میشود که مرتفع ترین نقطه معروف به قله (بنه در) با ارتفاع 2787 مترازسطح دریای آزاد، در رشته کوه مومن آباد قرار گرفته است.
ازنظر مشخصات تکتونیکی زلزله های منطقه بر اثر فعالیت گسلها روی میدهد.                      

موقعیت اثر :
آب انبار علی آباد در روستایی به همین نام از توابع دهستان طبس مسینا – بخش درمیان قرار گرفته است . این بنا در داخل بافت سنتی روستا واقع شده و در مجاورت آن قلعه ای تاریخی قرار گرفته است.

تاریخچه :
آنگونه که از سبک معماری این بنا بر می آید از جمله سادگی اجزاء و عناصر و مصالح استفاده شده از بناهای دوره قاجار به شمار می رود.

مشخصات اثر:
آب انبارعلی آباد در روستای علی آباد از توابع دهستان طبس مسینا- بخش درمیان شهرستان بیرجند بنایی است ساده شامل سر در وردی ، پلکان ورودی ، مخزن و پوشش مخزن. این بنا تماما با آجر، سنگ ، ملات گچ و ساروج ساخته شده است. طاق ورودی این بنا به شیوه جناغی ساخته شده و در ساختمان طاق و پوشش قسمت ورودی و نمای سر در ورودی نحوه آجر چینی به گونه ای است که علاوه بر جنبه کاربردی، سعی شده به همین وسیله نوعی تزئین نیز به بنا داده شود . با آجر چینی به روشهای ضربی و چپیله در پوشش فضای ورودی ، اجرای آجر چینی به روش خفته راسته در بالاترین بخش نمای ورودی و نیز ایجاد طاقنما سعی شده به تزئین بنا نیز توجه شود . این آب انبار از بناهای دوره قاجار به شمار می رود.

تزئینات :
تزئینات بکار رفته در این اثر مختصر بوده وشامل نمای آجر کاری سر در ورودی وطاقنماهای دو طرف فضا ورودی می باشد.

مالکیت :
این بنا وقفی بوده و فاقد مالک خصوصی می باشد.

1-موقعیت طبیعی ( شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله‌خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد از نظر طبیعی میتوان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثرا جوان و متعلق یه دوره سوم زمین شناسی میباشد در برگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بند دره) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد . از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثرا بر اثر فعالیتهای گسلها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسلهای فراوان که مهمترین انها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد . علاوه بر آن کوههای باقران گسلهایی وجود دارد که مهمترین آنها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد . لازم بذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیتهای تدریجی گسلها خضری و کریزان روی میدهد .

2- موقعیت فعلی:
آب انبارها مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع مانند راسته بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسراهای  بین راهی احداث می شده است .
آب انبار اسماعیل خان که همچون سایر این آثار در گذشته های نه چندان دور جهت تامین آب آشامیدنی مردم بوده به لحاظ مکانی در کوچه «‌خواجه ها » و در غرب « مسجد خواجه ها »واقع می باشد

3-شماره پلاک ثبتی اثر (بنا):

4-تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر:
آب انبار اسماعیل خان به لحاظ تاریخی از بناهای دوره قاجار یه محسوب می گردد . بانی و واقف آن « اسماعیل خان » بوده و به « آب انبار غیناب » مشهور است .

5-سوابق پژوهشی اثر ( شناسایی، بررسی، گمانه‌زنی، حفاری و ...):

6-نوع و توضیحات مالکیت اثر: 
از آنجائیکه آب‌انبارها توسط اهالی محل و یا یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله احداث می‌شده‌اند وقفی می‌باشند.

7-اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: ( حریم پیشنهادی)
تا کنون در خصوص بنا و حریم آن اقدام قابل توجهی صورت نگرفته است و چه بسا در جوار مخزن آب‌انبار بنایی جدید برپا شده است.

8-ویژگی اثر:

9-مشخصات اثر:
الف- تپه

ب- بنا ( تزئینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و...)
آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستا ها یک یا چند آب انبار وجود داشته است . از آنجایی که به لحاظ نقشه و ساختار آ ب انبارها مشابه می باشند می توان گفت به طور کلی از نظر معماری آب انبار ها شامل : 1- فضای ورودی         
2- راه پله     3- پا شیر      4- بادگیر و هواکش    5- منبع ذخیره آب      6- پوشش منبع  می باشند .
فضای ورودی آب انبار اسماعیل خان همچون سایر نمونه های موجود در بیرجند بصورت ساده و دارای تزئینات آجر خفته وراسته می باشد.قوس سردر ورودی آب انبار از نوع جناغی است. بعداز فضای ورودی پلکانهای آب انبارواقع شده که در طرفین فضای ورودی راه پله سکوهایی جهت نشستن واستراحت کردن تهیه شده است.  راه پله عموما مجاور ویا عمود بر یکی از سطوح مخزن بوده واز سطح روی زمین شروع شده و تا پا شیر امتداد یافته است . این آب انبار حدودا دارای 30پله است. در انتهای راه پله فضایی به عنوان پا شیر موجود است که آخرین بخش معماری فضای داخلی آب انبار محسوب می شود. در این فضا یک یا چند شیر آب از جنس برنج جهت برداشتن آب تهیه شده است . شیر آب، آب انبار را معمولا یک متر بالاتر از کف مخزن قرار می دادند تا رسوبات واملاح ته نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود. پوشش سقف بصورت گهواره ای بوده وتا پا شیر ادامه دارد . سقف فضای پا شیر ساده وبصورت ضربی میباشد. مخزن آب انبار در کلیه اقلیم هاومناطق مختلف ایران در داخل زمین احداث می شده است زیرا خاک دیوار اطراف مخزن باعث استحکام ومقاومت آن در برابر فشار ونیروی جانبی آب درون ان میشود در عمق قرار گرفتن مخزن از صرف نیروی اضافی جهت انتقال اب به داخل مخزن جلوگیری می کند . زیرا براحتی و بطور طبیعی می توان آب نهر یا قنات را بر روی آن سوار کرد. همچنین هر چه به عمق بیشتری از زمین داخل می شویم نوسان درجه حرارت کمتر شده و در نتیجه آب ، آب انبار همچون آب چاه ، در زمستان یخ نمی زند و در تابستان خنک و گوارا می باشد که برای آشامیدن مزیت بسیار خوبی بوده است. مخزن آب انبار اسماعیل خان که به صورت استوانه ای است نیز از این امر مستثنی نبوده ، پوشش منبع که احتمالاً بصورت گنبدی دورچین بوده هم اکنون تخریب شده و اثری از آن باقی نیست آب بدون هیچ تغییری برجای مانده است.
فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نبوده و دارای دریچه ای جهت تهویه هوا و سرد ماندن آب بوده است.
مصالح بکاررفته در این آب انبار : آجر، آهک ،گچ و ساروج می باشد.

10-نوع بهره‌برداری اثر ( قبلی، فعلی، پیشنهادی):
با توجه به گسترش و توسعه خدمات و تسهیلات و وجود سیستم لوله کشی شهری این آب انبار به حالت بلا استفاده باقی ماند و فضای داخلی آن مبدل به زباله دانی شده است.

11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
در خصوص این بنا هیچ گونه اقدام خاصی صورت نگرفته است.

12-توضیح تعمیرات گذشته اثر (بنا):

13-شرح وضعیت موجود، خطر پذیری و آسیبهای وارده ( اگر آسیبی دیده است):

14-توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از آنجایی که آب ، آب انبارها توسط نهرها ، قناتها یا مسیل ها در مواقع بارندگی تامین می شده مساله بهداشتی بودن آب حائز اهمیت است. اما همان طور که می دانیم این آب کاملاً بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن بوده است. دلایل این امر عبارتند از :
1ـ در آب انبارها تاریکی محض وجود داشته و چون میکروبهای غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو داشته اند بنابراین در این آب از بین می رفته اند.
2ـ به واسطه جاذبه زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شدند و همچنین بر روی آب ، نمک و آهک می ریختند تا مانند کلر باکتریها را در آب از بین ببرد. بنابرایت تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است.
15-ذکر منابع و مآخذ گزارش :
اسناد اداره اوقاف جهت استخراج تاریخچه بنا