1-موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی ، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی )
شهرستان قاینات بین 15و33 تا 4و34 درجه عرض شمالی و 32و58 تا 58و60 درجه طول شرقی در شمال استان خراسان جنوبی واقع شده است. از شمال به استان خراسان رضوی، از غرب به سرایان، از جنوب به بیرجند و درمیان و از شرق به طول 130 کیلومتر با کشور افغانستان مرز مشترک دارد. وسعت آن بیش از 17722 کیلومتر مربع است. فاصله غربی ترین تا شرقی ترین نقطه آن 225 کیلومتر و شمال تا جنوبش 90 کیلومتر است.
براساس آخرین تقسیمات کشوری 5 بخش، 13 دهستان، 373 روستا و 293 آبادی خالی از سکنه دارد. رشته کوه قهستان در غرب و شاسکوه و آهنگران در شرق آن واقع شده اند و بلندترین قلعه منطقه، کمر سرخ با 2842 متر در نیمبلوک و پست ترین نقطه با 610 متر در پترگان قرار دارد.
قاین به لحاظ وضعیت طبیعی دارای دو چهره کاملاً متفاوت است، بخش کوهستانی که عمدتاً شمال غربی ، جنوب تا جنوب غربی و ناحیه کم ارتفاع و نسبتاً مسطح که شمال شرقی و شرق را در برگرفته است. از لحاظ زمین شناسی شهرستان قاین در منطقه ای زلزله خیز قرار گرفته و تا کنون چندین زلزله شدیدی با تخریب نسبتاً بالا در این شهرستان به وقوع پیوسته است.
2-موقعیت فعلی :
شهرستان قاینات ، بخش زیرکوه ، دهستان زیرکوه ، 2 کیلومتری شمال غرب روستای تجنود
3-شماره پلاک ثبتی اثر بنا :

4-تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
این اثر به دوران قاجاریه تعلق دارد.
5-سوابق پژوهشی اثر (شناسایی ، بررسی ، گمانه زنی ، حفاری و…. )
جز پرونده ثبتی موجود سابقه دیگری ندارد .
6-نوع و توضیحات مالکیت اثر:
این بنا فاقد مالک می باشد.
7-مشخصات اثر:
بند تاریخی تجنود در فاصله حدود 2 کیلومتری شمال غرب روستای تجنود قرار دارد. این بنا با مصالح سنگ و ملات ساروج بنا شده است. طول تاج این بند 26 متر، عرض تاج 5/5 متر و ارتفاع آن از پایین ترین نقطه رودخانه 14 متر است. قسمت پایین بند در دوره های معاصر تخریب شده واین امر باعث شده آب در پشت بند جمع نشود. این بنا در اواخر دوره قاجار و به دستور ابراهیم خان شوکت الملک ، حاکم وقت منطقه ساخته شده است.
علاوه بر ارزش تاریخی وسلامت نسبی، این بنا به لحاظ طبیعی نیز در منطقه ای بکر و دارای جذابیتهای فراوان واقع شده که در صورت تعمیر و احیاء بند، به منطقه گردشگری و تفرجگاه مناسبی تبدیل خواهد شد.
8-ویژگی اثر :
وضعیت اقلیمی و طبیعی منطقه قهستان یا خراسان جنوبی کنونی با بارشهای جوی کم و نیز کمبود منابع آبی باعث شده تا مردم در تمام دوره ها سعی کنند تا به نحوی از حداقل آب موجود حداکثر استفاده را نمایند و وجود بندها و سدهای تاریخی متعدد نشان دهنده اهمیت این موضوع است. لذا با حفاظت، احیاء و مرمت این آثار و به بهره برداری رساندن آن می توان علاوه بر حفظ و احیاء یک اثر تاریخی به جنبه های اقتصادی آن و نیز ایجاد مناطق گردشگری مناسب کمک نمود.
9-نوع بهره برداری اثر : (قبلی ، فعلی . پیشنهادی )
فاقد کاربری می باشد.
10-اقدامات انجام شده درمورد حریم اثر : (حریم پیشنهادی )
تا کنون اقدام خاصی در خصوص حریم قانونی اثر از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری صورت نگرفته است.
11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر :
قسمتی از پایه بنا تخریب شده است.
12-توضیح تعمیرات گذشته اثر:
ندارد
13-توضیحات ضروری و اختصاصی بنا :
 ندارد
14-شرح وضعیت موجود،خطر پذیری و دلایل آسیب های وارده :
ندارد
15-منابع و ماخذ :
ندارد

1-موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی ، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی )
شهرستان قاینات بین 15و33 تا 4و34 درجه عرض شمالی و 32و58 تا 58و60 درجه طول شرقی در شمال استان خراسان جنوبی واقع شده است. از شمال به استان خراسان رضوی، از غرب به سرایان، از جنوب به بیرجند و درمیان و از شرق به طول 130 کیلومتر با کشور افغانستان مرز مشترک دارد. وسعت آن بیش از 17722 کیلومتر مربع است. فاصله غربی ترین تا شرقی ترین نقطه آن 225 کیلومتر و شمال تا جنوبش 90 کیلومتر است.
براساس آخرین تقسیمات کشوری 5 بخش، 13 دهستان، 373 روستا و 293 آبادی خالی از سکنه دارد. رشته کوه قهستان در غرب و شاسکوه و آهنگران در شرق آن واقع شده اند و بلندترین قلعه منطقه، کمر سرخ با 2842 متر در نیمبلوک و پست ترین نقطه با 610 متر در پترگان قرار دارد.
قاین به لحاظ وضعیت طبیعی دارای دو چهره کاملاً متفاوت است، بخش کوهستانی که عمدتاً شمال غربی ، جنوب تا جنوب غربی و ناحیه کم ارتفاع و نسبتاً مسطح که شمال شرقی و شرق را در برگرفته است. از لحاظ زمین شناسی شهرستان قاین در منطقه ای زلزله خیز قرار گرفته و تا کنون چندین زلزله شدیدی با تخریب نسبتاً بالا در این شهرستان به وقوع پیوسته است.
2-موقعیت فعلی :
شهرستان قاینات ، بخش زهان ، دهستان زهان ، داخل روستای سردوان
3-شماره پلاک ثبتی اثر بنا :

4-تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
این اثر به دوران تاریخی تعلق دارد.
5-سوابق پژوهشی اثر (شناسایی ، بررسی ، گمانه زنی ، حفاری و…. )
جز پرونده ثبتی موجود سابقه دیگری ندارد .
6-نوع و توضیحات مالکیت اثر:
این بنا فاقد مالک می باشد.
7-مشخصات اثر:
این سد در داخل روستای سردوان واقع شده است و تماماً با سنگ و ملات ساروج ساخته شده است.  این سد در پایین دست سد فخران و در ادامه همان رودخانه ای که سد فخران بر روی آن احداث شده، قرار گرفته است. نیمی از این سد نیز بر اثر عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده و قسمت باقی مانده از این سد دارای 28 متر طول تاج، 5/6 متر ارتفاع و 5/5 متر عرض تاج است. فرسایش این سد نسبت به سد فخران بسیار شدید تر است و این نشاندهنده قدمت بیشتر این بنا نسبت به سد فخران است. احتمالاً پس از تخریب این سد، سد فخران بر روی رودخانه ساخته شده است. به احتمال زیاد این بنا به دوره ساسانی تعلق دارد.
8-ویژگی اثر :
وضعیت اقلیمی و طبیعی منطقه قهستان یا خراسان جنوبی کنونی با بارشهای جوی کم و نیز کمبود منابع آبی باعث شده تا مردم در تمام دوره ها سعی کنند تا به نحوی از حداقل آب موجود حداکثر استفاده را نمایند و وجود بندها و سدهای تاریخی متعدد نشان دهنده اهمیت این موضوع است. لذا با حفاظت، احیاء و مرمت این آثار و به بهره برداری رساندن آن می توان علاوه بر حفظ و احیاء یک اثر تاریخی به جنبه های اقتصادی آن و نیز ایجاد مناطق گردشگری مناسب کمک نمود.
9-نوع بهره برداری اثر : (قبلی ، فعلی . پیشنهادی )
فاقد کاربری می باشد.
10-اقدامات انجام شده درمورد حریم اثر : (حریم پیشنهادی )
تا کنون اقدام خاصی در خصوص حریم قانونی اثر از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری صورت نگرفته است.
11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر :
حدود نیمی از سد براثر عوامل طبیعی و دخالتهای انسانی تخریب شده است.
12-توضیح تعمیرات گذشته اثر:
ندارد
13-توضیحات ضروری و اختصاصی بنا :
 ندارد
14-شرح وضعیت موجود،خطر پذیری و دلایل آسیب های وارده :
ندارد
15-منابع و ماخذ :
ندارد
 

آب انبار کارشک (آب انبار حاج ملا حسین)
1-موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی ، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی )
شهرستان سرایان با حدود هفت هزار کیلومتر مربع مساحت در شمال غربی استان خراسان جنوبی  قرار گرفته است. این شهرستان از شمال وغرب با استان خراسان رضوی از شرق با شهرستان قاینات واز جنوب با شهرستان بیرجند هم مرز است. از لحاظ زمین شناسی ارتفاعات سرایان شامل کوههای شمالی وارتفاعات جنوبی آن است.
شهر سرایان درمیان این دو قسمت کوهستانی در جلگه ای قرار گرفته که خاک آن آبرفت سیلابهای فصلی کوههای شمالی است ومکانی مناسب برای کشاورزی میباشد. اکثر ارتفاعات از مواد شیت ماسه سنگ سبز دوره ژوراسیک وآهکهای خاکستری رنگ کرتاسه ورگه هایی از کنگلومرای  پلیستوسن در غرب وسنگهای آذرین ائوسن یا دوران سوم زمین شناسی در آن یافت میشود.سرایان دارای دونوع آب وهای گرم وخشک بیابانی در جنوب ومرکز ومعتدل کوهستانی در شمال میباشد. میزان بارندگی در این شهرستان کم واز 50 میلیمتر در مناطق کویری جنوب تا250 میلیمتر در مناطق کوهستانی شمال متغیر است.
2-موقعیت فعلی :
شهرستان قاین ، بخش نیمبلوک ، دهستان نیمبلوک ،روستای کارشک
3-شماره پلاک ثبتی اثر بنا :

4-تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
از این بنا سنگ لوح یا هیچگونه نوشته ای که بیانگر قدمت وتاریخ ساخت آن باشد به دست نیامده است اما از روی بعضی شواهد میتوان قدمت آنرا تخمین زد. این بنا به همراه حمام، امامزاده عبدالله، وپل کارشک درحقیقت یک مجموعه راشکل میدهند وبا توجه به اینکه زمان ساخت حمام وبنای اصلی امامزاده عبدالله به دوره صفوی برمیگردد زمان ساخت آب انبار نیز به دوره صفوی تعلق دارد. البته لازم به ذکر است که براثر زلزله سال 1347 این بنا دچار آسیب شده وسردر آن فرو ریخته که بعدا باز سازی گردیده است.
5-سوابق پژوهشی اثر (شناسایی ، بررسی ، گمانه زنی ، حفاری و…. )
جز پرونده ثبتی موجود سابقه دیگری ندارد .
6-نوع و توضیحات مالکیت اثر:
مالکیت این بنا وقفی می باشد.
7-مشخصات اثر:
بنای تاریخی آب انبار حاج ملاحسین در روستای کارشک از روستاهای بخش نیمبلوک شهرستان قاین قرار گرفته. این بنا که یکی از واحدهای معماری مجموعه ایتاریخی شامل حمام، پل وامامزاده عبدالله است، دارای سردر وروردی، پلکان، پاشیر، مخزن آب و پوشش مخزن می باشد. عمده مصالح استفاده شده در بنا عبارتند از: آجر، گچ و ملات ساروج. ورودی بنا دارای طاقی جناغی است و بلافاصله پس از ورودی، پلکان و سپس پاشیر قرار دارد. مخزن آب انبار استوانه ای بوده و با سنگ، آجر و ملات ساروج بنا شده است. پوشش مخرن گنبد عرقچین است که بر روی سطح دایره بنا شده است. سطح خارجی مخزن در سالهای اخیر با سیمان اندود شده. این بنا در زلزله سال 1347 دچار آسیبهایی شده و  پس از آن قسمت سر در آن بازسازی شده است . تفاوت در نحوه اجرای کار وبند کشی نکردن حد فاصل آجرها کاملا گویای این مسئله است.
8-ویژگی اثر :
آب انبارها بناهایی هستند که در ساختار شهرها وروستاها از ارزش واهمیت زیادی برخوردار میباشند.در روستاها وشهرهای مناطق خشک وبیابانی جزو مهمترین بناهای عام المنفعه ای هستند که به دلیل شرایط اقلیمی مورد توجه زیادی میباشند.این بنا نیز جزو آب انبارهایی است که ازسلامت زیادی برخوردار بوده وهنوز امکان استفاده از آن وجود دارد. از سوی دیگر این بنا به عنوان جزئی از مجموعه ای تاریخی نیز دارای ارزش میباشد.
9-نوع بهره برداری اثر : (قبلی ، فعلی . پیشنهادی )
درحال حاضر نیز به عنوان آب انبار کاربرد دارد..
10-اقدامات انجام شده درمورد حریم اثر : (حریم پیشنهادی )
تا کنون اقدام خاصی در خصوص حریم قانونی اثر از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری صورت نگرفته است.
11-توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر :
دخل وتصرف صورت گرفته در اثر شامل اندود سیمان سطح خارجی پوشش مخزن و دیواره ها وپوشش پلکان است.
12-توضیح تعمیرات گذشته اثر:
مهمترین تعمیر صورت گرفته در بنا بازسازی سردر ورودی آن است که پس از تخریب این قسمت از بنا در جریان زلزله سال 1347 انجام شده.
13-توضیحات ضروری و اختصاصی بنا :
تاریخی بودن-سلامت کامل واستفاده از بنا ویژگیهایی است که این بنا دارد. این بنا به عنوان یکی از بناهای مجموعه ای تاریخی دارای ارزش است.
14-شرح وضعیت موجود،خطر پذیری و دلایل آسیب های وارده :
وضعیت موجود بنا در وضعیت سالم است.
15-منابع و ماخذ :
ندارد

یخچال رحیم آباد بیرجند در خیابان پاسداران بیرجند  واقع شده است .  بنا مربوط به دوره قاجار است و متآسفانه در هنگام تعویض خیابان, گنبد مخزن و قسمتی از دیواره آن تخریب شده است .

یخچال شوکت آباد در3 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند در منطقه ای به نام شوکت آباد قرار دارد .  قدمت آن به اواسط دوره قاجار می رسد و  مصالح به کاررفته در آن شامل خشت,اندود کاه گل , آجر وهمچنین قلوه سنگ وساروج (درچاله یخ)می باشد.  گنبد این بنا آسیب دیده و دیوارسایه انداز آن تقریبآ سالم است

یخدان بهلگرد بخشی از مجموعه باغ و عمارت بهلگرد است که در جنوب این باغ و در فاصله حدود 15 کیلومتری شرق بیرجند در حاشیه جاده بیرجند زاهدان قرار دارد . این یخدان تقریبا از دو یخدان دیگر اطراف بیرجند سالمتر است ومی توان به راحتی مخزن و دیواره را مشاهده نمود حتی آثاری از اتاقک کارگران هم قابل مشاهده است . دیواره یخدان حدود 45 متر طول دارد و دارای انحنایی به سمت شمال است. بخشی که یخ در داخل آن قرار می گرفته است از سنگ ساخته شده  و حدود حدود 4 متر قطر و تقریبا همین اندازه ارتفاع دارد وبرای نفوذ نکردن آب با ماده ای مشابه سیمان که احتمالا ساروج است پوشیده شده است. ساختمان کلی مخزن به حالت مخروطی است و بوسیله خشت وگل ساخته شده است . دهانه مخزن به سمت غرب و محلی است که به راحتی کارگران بتوانند یخ را به آن منتقل کنند  این مخروط خشتی با توجه به شکل آن در برابر بارانهای سیل آسا وبسیار آسیب پذیر است و چون در حال حاضر  هیچ محافظتی از آن صورت نمی گیرد بیش از 50 درصد تخریب شده است و اگر با همین شرایط پیش برود تاچند سال دیگر اثری از گنبد باقی نخواهد ماند.

شناسنامه اثر تاریخی:
نام اثر تاریخی: قنات رحیم آباد
موقعیت جغرافیایی: طول جغرافیایی 9 درجه 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه و ارتفاع از سطح دریا 2787.
دوره تاریخی: قاجاریه
مالکیت: بنیاد مستضعفان
نوع اثر: قنات
آدرس اثر: بیرجند، خیابان رحیم آباد، مجاور یخچال رحیم آباد
 
1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری):
در روستای بیدخت (اکبریه)
3- تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
به احتمال قوی در نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد کشاورزان از وجود جریانات آب های زیرزمینی آگاهی پیدا کردند و با استفاده از همین دانایی شروع به استفاده از آب های زیرزمینی نموده اند. بدون تردید زمان پیدایش قنات ها را می توان آغاز گسترش و پیدایی علوم و صنایع ابتدایی هزاره سوم پیش از میلاد دانست یعنی در خقیقت زمان بهره برداری انسان از قنات، وقتی اغاز شد که وی توانست به دانش های مربوط به آن پی ببرد.
4- سوابق پژوهشی اثر (شناسایی، بررسی، گمانه زنی، حفاری و ...):
به جز پرونده پیشنهاد ثبت اثر سابقه دیگری ندارد.
5- نوع و توضیحات مالکیت اثر:
مالکیت این بنا متعلق به بنیاد مستضعفان می باشد.
6- اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: (حریم پیشنهادی)
تاکنون هیچ گونه اقدامی در خصوص حریم قانونی بنا صورت نگرفته است.
7- ویژگی اثر:
قنات یا کاریز به عنوان یک ابداع پیچیده در رابطه با رفع نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی یعنی آبرسانی مناطق کم آب به وجود آمده است و کشاورزان را در تأمین آب مورد نیازشان یاری می رسانده است.
مهمترین ویژگی قنات رحیم آباد تأمین آب مورد نیاز باغ و عمارت تاریخی رحیم آباد است به گونه ای که ادامه حیات درختان این باغ به قنات مذکور بستگی دارد و در صورت عدم ثبت این قنات در فهرست آثار ملی کشور بنیاد مستضعفان به عنوان مالک بنا سهم خویش در این قنات را به سایر متقاضیان واگذار خواهد نمود و در این صورت خشک شدن این باغ تاریخی بعید نخواهد بود.
9- مشخصات بنا (تزیینات، نوع مصالح، ابعاد و اندازه و ...):
قنات ابداعی بی نظیر در استخراج آب های زیرزمینی می باشد. در واقع قنات مجموعه ای از چاه های به هم پیوسته است که آب را از مجرای زیرزمینی و از کوهپایه ها به سمت دشت حرکت می دهد به طوری که به ابتدایی ترین چاه که دارای بیشترین عمق می باشد مادرچاه و به انتهایی ترین مظهر گفته می شود.
عمق چاه ها هرچه قدر که به مظهر آن نزدیک می شویم کمتر می گردد به طوری که در مظهر، آب از عمق به سطح رسیده و امکان بهره برداری از ان میسر می باشد.
مادرچاه قنات رحیم آباد در دامنه کوه باقران و رد حدود 4 کیلومتری مظهر واقع شده است. عمق این چاه حدود 80 متر می باشد.
مظهر این قنات در حوالی باغ رحیم آباد قرار دارد.
این قنات به دلیل ساخت و سازهای شهری آسیب فراوان دیده است به طوری که مسیر قنات را نمی توان به درستی تشخیص داد.
10- نوع بهره برداری اثر (قبلی، فعلی، پیشنهادی):
قنات ها عام المنفعه بوده و جهت آبیاری زمین ها، آب شرب و ... مورد استفاده بوده است بخصوص در زمان های گذشته که آب لوله کشی شهری وجود نداشته است.
11- توضیحات دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
به دلیل گسترش شهری ، مسیرهای قنات مفقود شده اند و در حومه شهر تنها با توجه به تپه های زردرنگ قابل مشاهده می توان تاحدودی به مسیر قنات پی برد.
12- توضیح تعمیرات گذشته بنا:
تاکنون در خصوص تعمیر این قنات اقدامی صورت نگرفته است.
13- شرح وضعیت موجود، خطرپذیری و آسیب های وارده (در صورت رخداد):
این قنات با توجه به عدم بارندگی های کافی بسیار بسیار کم آب می باشند و در بعضی قسمت ها به دلیل ریزش دیوارهای ان قنات مسدود گشته است و همچنین به دلیل عدم لایه روبی، قنات در معرض آسیب ها و تخریب جدی قرار دارد لذا باید هرچه سریعتر در خصوص ثبت آن اقدام نمود.
14- توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از زمانی که کشاورزی شکل خاصی به خود گرفت، یعنی به شکل یک حرفه و شغل خاص و ثابت مربوط به یک قشر از مردم جامعه درآمد برای رفع این نیاز سیستم های مختلف آبیاری و آبکشی مصنوعی به وجود آمد که نمونه های آن در بین النهرین، دره سند و محوطه های باستانی فلات ایران به صورت های مختلف لوله کشی و کانال کشی و حفرهای انحرافی به وجود امد. در حقیقت کشاورزان توانسته اند با استفاده از این روش ها، آب مورد نیاز خود را به صورت مطمئن در دسترس داشته باشند. از طرف دیگر در فلات ایران مردم برای برداشت آب کافی و همیشگی روش های مختلفی را آزموده اند که از جمله می توان به استفاده از آب های چشمه های طبیعی و رودخانه ها و بنا کردن برکه ها و آب انبارها اشاره کرد. اما هیچ کدام از این روش ها برای سیراب کردن مزارع کافی به نظر نمی رسیده است. بنابراین فکر اوردن و انتقال آب از منابع دورتر به محل مورد استفاده شکل گرفت. بدین ترتیب قنات ها شکل گرفتند. درخصوص قنات رحیم اباد با توجه به ویژگی های ذکر شده برای این اثر ثبت آن در فهرستآثار ملی از مهمترین اقدامات است.
15- ذکر منبع و مأخذ گزارش:
محمد مرادی، اصغر، قنات های نائین و محمدیه قدیم و نقش انها در سازمان معماری و شهرسازی
مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد نخست، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374، ص 141-148
مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، کرمان، جلد نخست، سازمان میراث فرهنگی کشور

 

شناسنامه اثر تاریخی

نام اثر تاریخی: قنات اکبریه
موقعیت جغرافیایی: طول جغرافیای 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه و ارتفاع از سطح دریا 2787
دوره تاریخی: قاجاریه
مالکیت: بنیاد مستضعفان
نوع اثر: قنات
آدرس اثر: روستای بیدخت – اکبریه

1-    موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2-    موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
در روستای بیدخت (اکبریه)
3-    تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
به احتمال قوی در نیمه دوم هزاره چهارم قبل از میلاد کشاورزان از وجود جریانات آب های زیرزمینی آگاهی پیدا کردند و با استفاده از همین دانایی شروع به استفاده از آب های زیرزمینی نموده اند. بدون تردید زمان پیدایش قنات ها را می توان آغاز گسترش و پیدایی علوم و صنایع ابتدایی هزاره سوم پیش از میلاد دانست. یعنی در حقیقت زمان بهره برداری انسان از قنات، وقتی آغاز شد که وی توانست به دانش های مربوط به آن پی ببرد.
4-    سوابق پژوهشی اثر (شناسایی، گمانه زنی، حفاری و ...):
به جز پرونده پیشنهاد ثبت اثر سابقه دیگری ندارد.
5-    نوع و توضیحات مالکیت اثر:
مالکیت این بنا متعلق به بنیاد مستضعفان می باشد.
6-    اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر: (حریم پیشنهادی)
تا کنون هیچ گونه اقدامی در خصوص حریم قانونی بنا صورت نگرفته است.
7-    ویژگی اثر:
قنات یا کاریز به عنوان یک ابداع پیچیده در رابطه با رفع نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی یعنی آبرسانی مناطق کم آب به وجود آمده است و کشاورزان را در تأمین آب مورد نیازشان یاری می رسانده است.
مهم ترین ویژگی قنات اکبریه تأمین آب مورد نیاز باغ و عمارت تاریخی اکبریه است به گونه ای که ادامه حیات درختان این باغ به قنات مذکور بستگی دراد و در صورت عدم ثبت این قنات در فهرست آثار ملی کشور بنیاد مستضعفان به عنوان مالک بنا سهم خویش در این قنات را به سایر متقاضیان واگذار خواهد نمود و در این صورت خشک شدن این باغ تاریخی بعید نخواهد بود.
8-    مشخصات اثر:
قنات ابداعی بی نظیر در استخراج آب های زیرزمین می باشد. در واقع قنات مجموعه ای از چاه های به هم پیوسته است که آب را از مجرای زیرزمینی و از کوهپایه ها به سمت دشت حرکت می دهد به طوری که به ابتدایی ترین چاه، که دارای بیشترین عمق می باشد مادرچاه و به انتهایی‌ترین، مظهر گفته می شود.
عمق چاه ها هر چقدر که به مظهر آن نزدیک می شویم کمتر می گردد به طوری که در مظهر آب از عمق به سطح رسیده و امکان بهره برداری از آن میسر می باشد.
مادرچاه قنات اکبریه در روستای بیدخت و در حدود 3 کیلومتری مظهر واقع شده است. عمق این مادرچاه حدوداً 90 الی 95 متر می باشد.
از این قنات در گذشته جهت کشاورزی استفاده می شده اما هم اکنون به دلیل مسدود شدن آن نمی توان از آب آن استفاده نمود.
مظهر این قنات در روستای اکبریه واقع می باشد.
9-    نوع بهره برداری اثر (قبلی، فعلی، پیشنهادی) :
قنات ها عام المنفعه بوده و جهت آبیاری زمین ها، آب شرب و ... مورد استفاده بوده است. به خصوص در زمان های گذشته که آب لوله کشی شهری وجود نداشته است.
10-    توضیح دخل و تصرفات انجام شده و مشهود در اثر:
به دلیل گسترش شهری مسیرهای قنات مفقود شده اند و در حومه شهر تنها با توجه به تپه های زردرنگ قابل مشاهده می توان تا حدودی به مسیر قنات پی برد.
11-    توضیح تعمیرات گذشته اثر :
تا کنون در خصوص تعمیر این قنات اقدامی صورت نگرفته است.
12-    شرح وضعیت موجود، خطرپذیری و آسیب های وارده (اگر آسیبی دیده است):
این قنات با توجه به عدم بارندگی های کافی بسیار بسیار کم آب می باشند و در بعضی قسمت ها به دلیل ریزش دیوارهای آن قنات مسدود گشته است و همچنین به دلیل عدم لایه روبی، قنات در معرض آسیب ها و تخریب جدی قرار دارد لذا باید هرچه سریعتر در خصوص ثبت آن اقدام نمود.
13-    توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:
از زمانی که کشاورزی شکل خاصی به خود گرفت، یعنی به شکل یک حرفه و شغل خاص و ثابت مربوط به یک قشر از مردم جامعه درآمد برای رفع این نیاز سیستم های مختلف آبیاری و آبکشی مصنوعی به وجود آمد که نمونه های آن در بین النهرین، دره سند و محوطه های باستانی فلات ایران به صورت های مختلف لوله کشی و کانال کشی و حفرهای انحرافی به وجود آمد. در حقیقت کشاورزان توانسته اند با استفاده از این روش ها، آب مورد نیاز خود را به صورت مطمئن در دسترس داشته باشند. از طرف دیگر در فلات ایران ، مردم برای برداشت آب کافی و همیشگی روش های مختلفی  را آزموده اند که از جمله می توان به استفاده از آب های چشمه های طبیعی و رودخانه ها و بنا کردن برکه ها و آب انبارها اشاره کرد. اما هیچ کدام از این روش ها برای سیراب کردن مزارع کافی به نظر نمی رسیده است. بنابراین فکر اوردن و انتقال آب از منابع دورتر به محل مورد استفاده شکل گرفت. بدین ترتیب قنات ها شکل گرفتند. رد خصوص قنات اکبیره با توجه به ویژگی های ذکر شده برای این اثر ثبت آن در فهرست آثار ملی از مهم ترین اقداماتی است که باید صورت گیرد.
14-    ذکر منبع و مأخذ گزارش (گزارش فوق مربوط به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی می باشد):
الف- محمد مرادی، اصغر، قنات های نائین و محمدیه قدیم و نقش آنها در سازمان معماری و شهرسازی،
ب-  مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد نخست، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374، ص 141-148
ج- مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، کرمان، جلد نخست سازمان میراث فرهنگی کشور

1- موقعیت طبیعی (شرایط اقلیمی، مشخصات منطقه از لحاظ خصوصیات زمین و زلزله خیزی)
شهرستان بیرجند در شرق ایران و جنوب استان خراسان جنوبی واقع گردیده و از نظر موقعیت جغرافیایی 9 درجه و 13 دقیقه و عرض جغرافیایی 32 درجه و 53 دقیقه شمالی از مرکز آن می گذرد. از نظر طبیعی می توان گفت این شهرستان تقریبا در محاصره کویرهای خشک قرار گرفته است. بیشتر ارتفاعات شهرستان بیرجند را چندین رشته کوه که اکثراً جوان و متعلق به دوره سوم زمین شناسی می باشد دربرگرفته و بلندترین قله این ارتفاعات (بنه در) نام دارد که ارتفاع آن برابر با 2787 متر می باشد. از نظر مشخصات تکتونیکی زلزله های شهرستان بیرجند اکثراً بر اثر فعالیت های گسل ها شکل می گیرد و این شهرستان با داشتن گسل های فراوان که مهمترین آنها در نهبندان واقع است دچار این عارضه می گردد. علاوه بر آن در کوه های باقران گسل هایی وجود درد که مهمترین انها در شمال روستای کاریزنو (گل) و شهرستانک امتداد می یابد. لازم به ذکر است که بیشتر زلزله های جنوب خراسان بر اثر فعالیت های تدریجی گسل های خضری و کریزان روی می دهد.
2- موقعیت فعلی (استقرار مکانی و جایگزینی در بافت شهر و ارتباط با مجموعه های شهری)
بند تاریخی عمرشاه در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند در داخل رشته کوه باقران بنا شده است. این سد در مسیر رودخانه ای فصلی و حدفاصل دو صخره طبیعی در جهت شرقی غربی احداث شده است.
3- تاریخچه بنا:
این سد تاریخی در دوره قاجار و در زمان حکمرانی حشمت الملک علم یعنی نیمه دوم قرن سیزدهم و همراه دو بنای تاریخی همگون یعنی بند دره و بند النگ احداث شده است.
4- مشخصات بنا:
بند تاریخی عمرشاه در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند و در داخل رشته کوه باقران بنا شده است. این سد که از سازه های آبی متعلق به دوره قاجار است، بنایی است عظیم که جهت مهار سیلاب ها و ذخیره سازی آب احداث گردیده . بند عمرشاه با 27 متر طول تاج، 4 الی 6 متر عرض تاج و 13 متر ارتفاع دیواره با مصالحی از قبیل آجر ، سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. دیواره بند در قسمت پایین از تاج قطورتر در نظر گرفته شده است تا توان مقاومت بیشتری در مقابل فشار آب داشته باشد. ساخت دو پشت بند به عرض 1.70 که در طرفین کانال تخلیه اضطراری آب قرار دارد ، اقدام دیگری برای افزایش استحکام سد است. دیواره در قسمت مخزن به صورت منحنی ساخته شده تا بدین وسیله مقاومت دیواره در مقابل فشار حجم عظیم آب به حداکثر برسد. با توجه به اینکه در سال 1367 ه.ش. توسط اداره کشاورزی تغییرات زیادی در بنا صورت گرفته ، در نظر اول تاریخی بودن آن به نظر نمی رسد اما با مشاهده ملات ساروج که به منظور اندود سطح دیواره در قسمت مخزن استفاده شده و آجرهای قدیمی که در بعضی نقاط از زیر اندود سیمان بیرون آمده تاریخی بودن بنا محرز می گردد. علاوه بر عناصر فوق الذکر کانال سرریز در قسمت غربی بند تعبیه شده تا در زمان پر شدن مخزن، آبهاب آزاد از این محل تخلیه شوند. متأسفانه بر اثر گذر زمان مخزن بند کاملا انباشته از گل و لای شده است به گونه ای که سطح گل و لای کاملاً هم سطح تاج شده است.
5- نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:
کاربری اصلی این بنا ذخیره آب و مهار سیلاب ها بوده است ولی اکنون بدلیل پر شدن مخزن سد از گل و لای عملاً از آن هیچ گونه استفاده ای نمی شود. خصوصیت بارز این بنا نقشی است که در ذخیره سازی آب جهت استفاده در مواقع کم باران داشته است.
6- عوامل تزیین شده و نوع آنها:
بدلیل اقداماتی که توسط اداره کشاورزی بر روی این بنا در سال های گذشته انجام گرفته یعنی سیمان نمودن بعضی قسمت های بنا و سنگ نمودن بنای آن اگر هم تزئینی در آن بکار رفته قابل مشاهده نیست هرچند به نظر نمی رسد با توجه به نوع کاربری آن تزیین عمده ای در آن وجود داشته باشد.
7- نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در فهرست آثارتاریخی:
این بنا جزو اموال عمومی بوده و فاقد مالک خصوصی می باشد. مشخصات ثبت بنا در فهرست آثار تاریخی: تاریخی بودن بنا، سلامت بنا و عملکرد بنا به عنوان نمونه ای از سازه های آبی می باشد.
8- اقدامات انجام شده در مورد بنا با ذکر مشخصات:
در خصوص این بنا تا کنون توسط سازمان میراث فرهنگی هیچ اقدامی صورت نگرفته است.
9- توضیح ضروری و اختصاصی بنا:
دو عامل عمده باعث وارد آمدن لطمه به بنا شده است اول تغییراتی که توسط اداره کشاورزی در نمای بنا و هویت ان داده شده است و دوم پر شدن مخزن بنا که باعث شده کاربری آن تحت الشعاع قرار گیرد. با تخصیص اعتباراتی جهت برگرداندن نمای بنا به حالت اول و لایروبی مخزن ، می توان این بنای با ارزش را احیاء و ساماندهی کرده و به طور مناسب از آن استفاده کرد.
10- توسعه و یا تغییرات و دخل و تصرف انجام شده تا کنون:
عمده تغییرات صورت گرفته در این بنا در سال 1368 ه.ش. توسط اداره کشاورزی بوده است. این تغییرات عبارتست از سنگ نمودن نمای بنا و سیمان کردن بعضی قسمت های آن.